VI-XI АСРЛАРДА АРАБЛАР.
1. Арабалар тарихидаги уч давр.
2. Ислом дини пайдо бўлмасдан илгариги Арабистон.
3. Ислом динининг пайдо бўлиши. Мухаммад ва унинг жамоаси.
4. Дастлабки щалифалар замонида арабларнинг истилолари.
5. Нифоқнинг бошланиши.
6. Уммавийлар щалифалиги.
7. Аббосийлар щалифалиги.
8. Щалифаликнинг иқтисодий юксалиши.
9. Араб феодализми.
10. Халқ қўз\алонлари.
11. Щалифаликнинг парчаланиб кетиши.
12. Араб маданияти.
Араблар тарихи одатда уч даврга: 1 Макка-Мадини-Ислом дини пайдо бўлмасдан илгариги Арабистон ва Ислом динининг пайдо бўлиш даврига (VI-VII асрлар): 2 Дамашқ (Сурия) даврига -Уммавийлар сулоласининг идора қилиш даврига (661-750) ва 3 Бо\дод (Эрон-Месопатамия) даврига-Аббосийлар сулоласининг идора қилиш даври щалифаликларнинг турклар томонидан босиб олиниши билан тугади.
Араб щалифалигининг турли сиёсий марказлари билан бо\лиқ бўлган бу учта хронологик даврга араб феодализмининг ривожланиши щам асосан мувофиқ келади. 1 даврда араб жамиятида феодализм шу процесси энди бошланаётганлиги намоён бўлди. иккинчи ва щусусан, учинчи даврда Европа феодализмидан Жиддий фарқ қилувчи бир қанча томонлари бўлган араб феодализмининг характерли щусусиятлари таркиб топди.
Территория жищатидан Европанинг тўртдан бир қисмига тенг келадиган жуда катта ярим орол бўлмиш Арабистон Ярим оролининг кўп қисми сувсиз чўл ва сахролардан ибротдир, аммо дещқончилик қилиш мумкин бўлган ери озгинадир. Шунинг учун Арабистон ащолисининг озчилик қисмигина ўтроқ щаёт кечирар ва дещқончилик билан шу\улланар эди. арабларнинг кўпчилиги эса кўчманчи-бадавийлардан иборат бўлиб, қўй эчки ва бия боқар эдилар Арабистоннинг дещқончилик учун энг қулай бўлган ўлкаси Жанубий-\арбий област-Яман ёки «Бахтли Арабистон» бўлиб, бу ерда қадим замонлардаёқ мутассил равишда бирининг ўрнини иккинчиси олиб келган, бир неча йирик қулдорлик давлати бор эди. Хижознинг эса фақат айрим вощалардагина дещқончилик қилиш мумкин эди. Ярим оролнинг энг катта қисми-Нажид-су\ориладиган ерлари жуда кам бўлган \оят катта ясси то\лиедан иборат бир жой бўлиб, фақат чорвачилик учунгина ярар эди.
VI асрнинг ощири -VII асрнинг бошларида араблар қаттиқ иқтисодий ва социал кризисга учради. Ярим оролнинг ащолиси кўпайиб ер етишмай қолди. Оддий араблар учун щам катта мадад бўлиб келган карвон савдоси щам тушкунликка учради. VI асрда Эронлар билан Щабашлар ўртасида бўлган ва узоқ-узоқ вақт давом этган урушлар натижасида Яман деярли бутунлай хароб ва вайрон бўлди. Шимолдан жанубга ва жанубдан шимолга товар олиб бориш жуда щам камайиб кетди.
Эронийлар Щиндистонга борадиган ўзлари учун фойдали бўлган бошқа бир йўлга, яъни Тигр (Дажла) ва Ефрат (Фрот) дарёлари бўйлаб Форс қўлти\ига борадиган йўлга щомийлик қиладилар.
Араб халқ оммасининг ижтимоий норозилиги идеология тарзида, яъни дин-ислом дининг вужудга келишида ифодаланди.
Мухаммад (570-632) +урай қабиласига мансуб бўлган ва камба\аллашган хонадонлардан чиққан эди, бу қабила Маккада щукмрон қабила эди. Мухаммад дастлаб чўпон бўлиб, кейин бадавлат бир хотинга уйланиш орқасида савдогар бўлиб олган, лекин унинг судхўрликка илгаридан ёмон кўз билан қараб келиши унинг демократик элементлар билан яқинлашувига сабаб бўлди. Мухаммад дин тар\ибчиси («Пай\амбар») сифатида 610 йилларидан майдонга чиқди судхўрликни қоралашдан ташқари у щар бир кишидан камба\алларга ёрдам беришни, ўз даромадининг ўндан бир қисмини камба\алларни боқиш учун ажратишни талаб қилди.Шу билан бирга уру\лар ўртасидаги ўзаро уруш-жанжалларни тўхтатишни щам талаб қилди, уру\ларнинг бир-биридлан қасос олишига, уру\ ва қабилаларнинг тор қон-қариндошлик доирасида биқиниб ётишига қарши чиқди. Араб жамиятининг бундан ривожланишига \ов бўлиб қолган уру\чилик тузумининг тор доирасига қарши олиб борилган бу кураш Мухаммаднинг кўп худоликдан қайтиб, битта худога-Оллощга си\иниш керак, деган асосий диний талабида ифодаланди. Оллощ-+урайш қабиласидаги бош худонинг номи бўлиб, Мухаммад унга бутун олам худоси тусини берди. Мўмин мусулмонлар «Оллощнинг щақиқий пай\амбарига» (Мущаммад ўзини шундай деб эълон қилган эди) сўзсиз итоат қилишлари керак эди. Яхудий ва християн дини (бу диндагилар ўша вақтда Макканинг ўзида щам кўп эди) янги динга таъсир этган бўлиб, бу таъсир Мухаммаднинг таълимотида жуда равшан акс этди. Ислом дини Мусо билан Исони Мухаммаддан олдинги пай\амбарлар деб таниди. Яхудийлар ва християнлар сингари мусулмонлар щам +уддасни муқаддас шащар деб щисоблар эдилар. Доимо жума кунлари байрам қилишни яхудийлар ва християнлардаги шанба ва якшанба кунларига мувофиқ келар эди.
Мухаммад вужудга келтирган янги диннинг бешта асосий қоидасида, яъни: 1) Битта худога-Оллощга ишониш. 2) Щар куни беш вақт намозни тарк қилмаслик. 3) Йилда бир марта рамазон ойида рўза тутиш. 4) Закот (камба\алларга ушур) бериш ва 5) Хаж қилишдан иборат беш фарзида хеч қандай социал реформа йўқ эди. Мухаммад қулликни қонуний деб щисоблади, кўп хотин олишга фатво берди, савдога ва щусусий мулкчиликка щомийлик қилди. Шу билан бирга янги дин дастлабки вақтларда халқ оммасининг кайфияти билан щисоблашишга щар холда мажбур бўлди. Закотнинг фарз қилиб қўйилиши ва судхўрликнинг бирмунча чекланиши бунинг ёрқин далилидир. Мухаммаданинг Ятрибга қочиши (арабчасига «хижрат») ислом тарихида бир эра бўлиб, мусулмонлар ўз йил щисобини мана шу эрадан бошлади. Шундан кейин Ятриб шащри Мадинат-ун-Наби, яъни «пай\амбар шащри» деб атала бошлади. Мадинада Мухаммад Мўминлар -«Оллощ бандалари» нинг катта жамоасини тузди («ислом» деган сўз «банда» демакдир). Мадиналик даврида щам Мухаммда билан Макка ўртасида нищоятда душманлик муносабати давом этди. Мадинага щамда иттифоқчи бадавий қабилаларга суяниб туриб, пай\амбар Мухаммад қурол кучи билан маккаликларни ўз щокимиятига бўйсундирди. Макка аристократияси ислом дини ва Мухаммаднинг эътиборини тан олди. Мухаммад щам Макканинг диний устунлигини, Каъбанинг ва ундаги қора тошнинг муқаддаслигини эътироф этиб, щар бир мусулмон Маккага хаж қилиши шарт, деб эълон қилишга мажбур бўлди. бу билан Мухаммаднинг янги диний кураши зодагонларнинг сиёсий таъсирини щам тан олди. Щақиқатда, арабларда турли араб қабилаларини битта қилиб бирлаштирган давлат дини теократик формада ташкил топа бошлади. Макка зодагонлари ва бадавий қабилаларнинг бошлиқлари бу янги давлатда ўзларининг щукмронлик мавқеини кенгроқ, умум Арабистон доирасида мустащкамлаб олиш имконига эга бўлди. Мухаммад вафот этгандан кейин, орадан кўп ўтмай, ислом байро\и остига бирлашган араб қабилалари Арабистон ярим оролидан ташқарига чиқиб, Византия, Эрон ерларини истило қила бошлади.
Мухаммаднинг энг яқин ворислари-халифалар-араб щарбий жамоасининг сайлаб қайтадиган бошлиқлари бўлиб, улар диний, щарбий фуқаро щокимиятини ўз қўлларига олган эдилар. уларнинг қароргощи Мадина шащри эди.
Бу щалифалар чиқиб келишлари жищатидан Мухаммаднинг ё қариндошлари ёки яқин дўстлари эди. 632-661 йиллар даврида бирин-кетин Абубакр, Умар, Усмон ва Али идора қилди. Булар ичида иккинчи щалифанинг-Умарнинг (634-644) идора даври жуда катта ащамиятга эга бўлди. Худди шу Умар замонида араблар Сурияни, Фаластинни Мисрни Эронни босиб олдилар. Араблар бу даврда бир қанча ажойиб \алабаларни қўлга киритди. Улар Сурияда (636й). Ёрмиқ дарёси бўйида +уддус ёнида (638) византияликларни. +адисия (637) ва Нехаван (642) щахарлари ёнида, қадимий Экбатанлар яқинида эронликларни тор-мор келтирди. Арабларнинг \алаба қозонишига шу нарса катта ёрдам бердики, ўша вақтда щар иккала катта давлат Византия щам, Эрон щам бир-бири билан ўзоқ уруш қилиб, холдан кетган эди. бу иккала мамлакатнинг щам ўз ичида кескин социал зиддиятлар щукм сурар эди. Араблар эса щарбий ишда катта афзалликларга эга эди. уларнинг асосий оммаси эркин кишилардан иборат бўлиб, булар уру\чилик алоқаларини маълум даражада сақлаб қолганди, аммо шу билан бирга улар жуда катта умуараб сиёсий ташкилотларига бирлашган эди. Кўчманчи бадавий қабилалар биринчи даражали енгил суворийлар билан донг чиқарди, улар ўзларининг шиддатлиги билан душманнинг пиёда аскарини дахшатга солар ва унинг бесўнақай отлиқ қисмлари зўр муваффақият билан бостириб келар эди. Араблар бирлаштирувчи мафкураларини байроқ қилиб чиқардилар. Ер ва бошқа хил ўлжалар учун олиб борилаётган урушга «Оллох йўлида» муқаддас уруш туси берар, бунга араблар жуда қизиқарди.
Араблар истило қилган мамлакатларида мащаллий ащолига аралашмай, алощида щарбий колонияларга бўлиниб яшади. Уларнинг щаётида щарбий-патриархал соддалик бирмунча вақтгача сақланиб қолди.
Месопатамиядаги Куфа, Басра ва бошқалар, шунингдек, мисрдаги Фустат (кейинчалик Кощира) араблар томонидан бунёд этилган щарбий поселенияларнинг энг йилирикларидан эди.
Бироқ араблар томонидан босиб олинган мамлакатларнинг иқтисодий ва социал жищатидан энг тараққий топган қисмида яшаган араб зодагонлари орадан кўп кўп вақт ўтмай мащаллий аристократия таъсирига берилиб кетди. Бу таъсир савдо ривож топган бой мамлакат бўлмиш Сурияда айниқса кучли бўлди. Арабларнинг щарбий бошлиқлари бу ерда яшаб туриб, Суриядаги юқори синфнинг зеб-зийнатли щаётини тез ўзлаштириб олди. Суриядаги энг катта ер эгаларидан ва қулдорлардан ўрнак олиб, уларнинг ўзи щам ерларни батамом щусусий мулк қилиб тортиб ола бошлади, қуллар асрай бошлади, бо\-ро\лар ва поместьелар барпо қила, саройлар қура бошлади. Бундай араблар учун «мадина қарилари» нинг оддий патриархал щаёти мароқсиз ва эскириб қолгандай кўринар эди.
Мухаммаднинг ворисларидан учинчиси-халифа Усмон (644-656) куч-\увват кетиб, букчайиб қолган иродасиз бир чол эди. У Макка зодагонларнинг одами бўлиб, шу билан бир вақтда уни Сурия араблари щам қаллаб-қувватлар эди. Сурия ноиби амир Муовия Усмоннинг яқин қариндоши эди. Мадинада эътибори тушиб кетган Усмон фитначилар томонидан ўлдирилди. Унинг ўрнини Али эгаллади. Али Мухаммданинг куёви бўлиб, унинг қизи-Фотимага уйланган эди. Муовия ва уни қуршаб турган сурия-раб зодагонлари бу янги щалифага қарши бош кўтарди. 661 йилда Али бир хорижит томонидан ўлдирилгандан кейин, Муовия ўзини щалифа деб эълон қилди, лекин у Маккага щам, Мадинага щам бормай, Дамашқда қолди. Ана шу тарзда щалифалик тарихининг янги даври бошланди.
Дамашақ щалифалиги 90 йилча (661-750)давом этди. Шу вақт ичида щалифалик ўз ерларини нищоят даражада кенгайтирди. VIII асрнинг бошларида Шимолий Африканинг бутун қир\оқи босиб олинди. 711-714 йилларда араблар Пирения ярим оролини истило қилдилар. Муовияни ўзи Константиноплга икки марта, 669 ва 680 йилларда юриш қилди. 717-718 йилларда араблар учинчи марта Константинопль остонасига келиб, уни бутун бир йил қамал қилиб турди. Шарқда эса араб лашкарбошилари Ўрта Осиёнинг ичкарисигача кириб бориб, Хивани, Бухорони иш\ол қилди, Аф\онистонни ва Щиндистоннинг шимолий-\арбий қисмини то Щинд дарёсига қадар бўлган ерларни истило қилди. Арманистон билан Грузия щам уммавийлар халифалиги таркибига кирар эди. Халифаликнинг чегаралари \арбда Атлантмика океанигача, шарқда Хитой билан Щиндистон чегараларигача бориб етди ва шундай қилиб, қадимги буюк монархияларнинг-Александр Македонский монархияси ёки Август ва Траян замонларидаги Рим империяси монархиясининг территориясидан щам ошиб кетди.
Умавийлар замонида идора қилиш аппарати анча мураккаблашди. Алощида ер ва жон соли\и оладиган жуда кенг тармоқли, молия амалдорлари аппарати ташкил қилинди. Шу нарса характерлики, энди фақат «кофирлар» эмас, балки мусулмонлар щам солиқ тўлайдиган бўлди. Уч хил солиқ асосий солиқ щиисобланар эди; 1) зараж-ер соли\и; 2) жузья-жон боши соли\и 3) закот- мажбурий тўланадиган ушур, бу солиқ щам халқ учун айниқса о\ир солиқлар эди-щараж билан жузья.
Суд ва бошқа маъмурий ишлар араб тилида олиб бориладиган бўлди. Араб қонунлари кодекси вужудга келтирилди.
Хукмрон синфларининг манфаатлари нуқтаи назаридан олиб қараганда щам уммавийларнинг социал базаси анча мукаммал эмас эди. Асосан Сурия-Араб зодагонлари билан бо\ланган уммавийларнинг манфаатлари шарқий вилоятларга ёт эди. Месопатамия араблари Дамашқга доим қарши кайфиятда бўлиб келди. 747 йилда шарқий Эрон ва Хуросон дещқонлари щаракатига Абу-Муслим бошчилик қилди, у ерли жамоачи дещқонларнинг ащволини яхшилаш мақсадида уммавийларга қарши қўз\алон кўтарди. +ўз\алон кенг тус олди ва каттагина исёсий оқибатларга олиб келди. Эрон Месопотамия феодаллари бирлашиб туриб, 750 йилда уммавийларни а\дарди, бундан улар Аб-Муслим бошлиқ халқ дещқон щаракатларидан фойдаланадилар. Халифалик тахтини Абул-Аббос Конхур эгаллади, у Мухаммаднинг ўзига Месопатамиядаги щарбий-араб оиласига мансуб бўлган бу щалифа Мухаммадга қариндошман деб даъво қилди. Бу шащзодалардан Абдурахмон исмли биттасигина ўлимдан қутилиб қолди. У узоқ Испанияга қочиб бориб, у ерда орадан кўп ўтмай ўзини мутақил амир деб эълон қилди (756).
Абу-Муслимни щам Аббос қўлга тушириб, турмага ташлади, бир неча йилдан кейин у щалок бўлди.
Аббос янги династияга-Аббосийлар династиясига асос солди, бу династия 750-йилдан 1055 йилгача идора қилди. Халифаликнинг пойтахти Аббосжан кейинги щалифа Мансур даврида-762 йилда қурилган Бо\дод шащри бўлди. Шундай қилиб, араблар сиёсий щаётининг маркази Суриядан Месопатамияга кўчирилди.
Аббосийлар замонида араб давлати жуда щам тараққий топибди. Бо\дод щалифалиги VIII-IX асрларда айниқса кучли эди. Бу вақтда-Бо\додни барпо этган Мансур (754-775), Карл Буюкка замондош бўлиб, у билан дўстона дипломатик алоқа қилган Харунал Рашид (786-809), араб илм-фанига зўр бериб щомийлик қилган Ал-Маъмун (813-833) каби қудратли щалифалар идора қилди. Аббосийларнинг «олтин даври» Мутадид замонида (892-902) тугади. Щалифалик ана шу вақтдан бошлаб тушкунликка юз тутди. Аббосийларнинг пойтахти-Бо\дод жуда катта бир шащар бўлиб, унда щалифаги ва унинг яқин одамларига қарашли жуда кўп сарой ва бо\лар бор эди. Шащар доира шаклида бўлиб, унинг атрофи икки қатор девор билан ўралган эди. Бу шащар зодагонлар шащри, щалифанинг қароргощи ва унинг маъмурий пойтахти бўлиши билан бирга жуда катта бир щунармандчилик, айниқса савдо маркази щам эди. Бо\дод бозорларига узоқ-узоқ мамлакатлардан савдогарлар келар эди-бу ерда византияликлар, хитойлар, щиндлар, малаяликлар, Шимолий,ғарбий ва щатто Марказий Африкада яшовчи кишиларни щам учратиш мумкин эди.
Аббосийлар даврида Олд ва Ўрта Осиёнинг, шунингдек, Шимолий Африканинг жуда кенг территориясида маълум вақтгача тинчлик ва хавфсизлик қарор топиши натижасида щалифалик иқтисодий жищатдан \оят тараққий топди. Марказий щукумат. Ирригация системасига муттасил эътибор бериши натижасида, бу даврда дещқончилик сощасида катта ютуқларга эришилади. Шоли, пахта ва фафрон кенг тарқалган қишлоқ хўжалик экинлари эди. бу ерда юнг, ипак ва ип газламалар щам катта шущарт қозонди. Шиша ва ойнадан ясалган буюмлар, заргарлик ва атторлик буюмлари ишлаб чиқариларди. IX-X асрларда щалифаликнинг иқтисодиётида кенг кўлам олган ички савдо ва айниқса ташқи халқаро савдо жуда катта ўрин тутарди. Араб савдогарлари йироқ шимолгача-юқори Волгагача ва щатто Балтика денгизи қир\оқларигача бориб савдо қилавердилар.
Бо\дод щалифалиги даврида арабларда феодал муносабатлар узил-кесил қарор топди. Щалифаликка қарашли мамлакатларда эксплуатация қилинувчи асосий синф жамоачи дещқонлар эди. Бироқ араблардаги феодализмнинг ўзига хос щусусиятлари бор эди. Жамоачи дещқонларнинг кўпчилиги щалифанинг ерларида яшаб, феодал рентани бевосита давлатнинг ўзига тўлар эди. Араб қонунларига мувофиқ бутун ер щалифага қарашли бўлиб, щалифа бу ернинг бирор қисмини ўз щизматкорларига вақтинчагина берар эди. шу туфайли щалифаликда катта ер эгалигининг наслдан-наслга ўтиши ўрта аср Европасидаги каби қатъий эмас эди. Бирор аъён ўлгандан кейин, унинг мол-мулки одатда щалифа щазинасига ўтар эди.
Шунга қарамасдан, Бо\дод щалифалиги замонида феодал мулкчилиги сезиларли даражада ривожланиб борди. иккита-щарбий щизмат ўтаганлиги учун бериладиган чекер бўлиб,ғарбий Европа бенефицияларига ўхшаб кетди, мулк-инъом қилинган ва аста-секин насладан-наслага мерос бўлиб қоладиган ер-мулклари, щисса ва бошқа имтиёзи ерлар \азнага солиқ тўлашдан озод қилинган бўлиб, булар ўсиб келаётган феодал щусусий ер эгалигининг формалари эди. Ерларнинг маълум қисми вақиф ерлар-мачитларга берилар эди. Щалифанинг давлат феодал мулкчилигини қисқартириш щисобидан йирик ва ўрта даражадаги щусусий ер эгалигининг ўсиши араб феодализми ривожланишининг характерли щодисаларидан бири бўлиб, бу хол щалифаликка қарашли жуда катта территорияни ташкил этган турли хил мамлакат ва ўлкалардаги ерли феодалларнинг ажралиб чиқиши ва сепаратистик қайфиятларнинг табора авж олишида анча катта роль ўйнади.
Араблар щукмронлигининг илк даврида анча енгил торган щалифалик мещнаткаш ащолисининг ащволи кейинчалик о\ирлаша бошлади. Дещқонлар қисман натура шаклида (махсулот билан) ва қисман пул шаклида катта-катта солиқлар тўларди, бу эса майда ишлаб чиқарувчи-дещқон ёки щунармандларнинг деярли щамма қўшимча махсулотини ямлаб кетар эдида, натижада уларнинг ўзлари жуда щам ачинарли щолда кун кечирар эдилар. амалдорларнинг ўзбошимчалиги ва жабр зулми, дещқонларнинг щуқуқсизлиги ва щимоясизлиги, уларни щақиқатда ярим қул щолига солиб қўйган эди. Щалифаликда қулларнинг ащволи эса нищоят даражада о\ир эди. уларнинг щаддан ташқари, вахшиёна суратда эксплуатация қилардилар. Мещнаткашлар оммасининг дещқонлар, шащар камба\аллари ва қулларнинг қаттиқ эксплуатация қилинишига жавобан феодалларга ва уларнинг манфаатини щимоя қилувчи щалифага қарши бир неча марта қўз\алон кўтарилди.
Бо\дод щалифалиги давридаги халқ қўз\алонлари кишини щайратда қолдирадиган даражада катта -ўз\алонлар бўлиб, баъзан бутун-бутун округларни ва щатто вилоятларни ўз ичига оларди. Бу қўз\алонлар одатдан ташқари узоқ давом этарди ва жуда щам қаттиқ бўларди. Чунончи, Мансур щалифа ўлгандан кейин, орадан кўп вақт ўтмай, Ўрта Осиё дещқонларининг катта қўз\алони кўтарилди. У 776 йилда бошланиб, 783 йилда тамом бўлди. бу қўз\алонга Марв шащри атрофидан чиққан Муқанна лақабли Хошим ибн Хаким деган бир қирчи бошчилик қилди. IX асрнинг бошида Озарбайжонда щам дещқонларнинг иккинчи бир катта қўз\алони кўтарилди, у кейин Эронга ва Закавказьенинг бошқа жойларига щам тарқалди. Бу қўз\алонга Бабек деган бир киши бош бўлиб, у щам эркин жамоа тартибларининг тикланишини талаб қилди. Бу қўз\алон 20 йилдан ортиқроқ давом этди (815-837).
Кенг кўлам олган халқ щаракатлари щалифаликни ларзага келтириб, кўп вақтгача унинг бирлигини бузиб қўйди. Бироқ щалифаликнинг парчаланишига бошқа сабаблар щам бор эди. Щалифалик турли мамлакатларни ўз ичига олган бўлиб, турли-туман халқларнинг муоаккаб бир конломератидан иборат эдики, булардан бўъзилари ўтмишда ўзининг ёрқин тарихига эга эди. Шунинг учун щам бу халқ ўз мустақиллигини тиклашга интилар эдилар, ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиши натижасида мащаллий алоқалар мустащкамланиб борган сари бу интилиш кучайиб боради. Шу билан бирга щалифалик щокимияти тобора заифлашиб бормоқда эди. феодаллашув процесси Шарқда ўзига хос щусусиятларига эга бўлишига қарамасдан, феодализм тараққиётининг илк давридағарбда қандай натижаларга олиб келган бўлса, бу ерда щам щудди шундай натижаларга олиб келади. мащаллий ердор зодагонлар марказий щукумат зарарига кучайиб борди ва ажралишга интилди. Амирлар, яъни вилоятларнинг губернаторлари мащаллий феодал-ер эгаларига суяеқниб туриб, ўзларининг мащаллий династияларини вужудга келтира бошладилар. Щалифалик амалдорлари томонидан марказлаштрилган ер рентаси соли\ининг тўпланишига қарши кўтарилган дещқон қўз\алонларидан мащаллий зодагонлар ўзларининг сеперастистик мақсадларини амалга ошириш учун фойдаланар эдилар.
1055 йилда Бо\додни салжуқий-турклар босиб олди. Туркларнинг бошли\и Ту\рулбек султон деб эълон қилинди. Шундан кейин щалифалар қўлида фақат диний хокимиятгина қолди. Мана шундай ўзига хос «Шарқ папалари» сифатида щалифалар Бо\додда узоқ вақтгача, мў\уллар истилосига, яъни 1258 йилгача яшаб келди.
Щалифаликнинг араб маданияти тў\риси, араб тилидаги маданият ўз замоанаси учун жуда юксак маданият бўлиб,ғарбий Европа ўрта асрлар жамиятига катта таъсир кўрсатган эди. Араб тилида олиб борилгани ва вужудга келтирилишида араблар катта роль ўйнаганлиги сабабли араб маданияти деб аталган бу маданиятнинг анча қисми щалифалик таркибидаги кўп халқаларники эди. Араб тараққиётининг турли сощаларида Греция-Сурия (Византия), Эрон(Форс), Закавказье (Озарбайжон), Ўрта Осиё (Хоразм, Тожикистон), Щиндистоннинг таъсири бор эди.
Шу нарса диққатлики, византияликлар сингари, араблар щам антик анаъналарни давом эттирдилар, грек классикларининг асараларини қунт билан ўргандилар ва араб тилига таржима қилдилар. Аристотель, Гиппократ, Птоламей Евклид асарларини араб олимлари яхши билар эдилар. Европаликлар Аристотелнинг асарлари билан дастлаб арабчадан лотин тилига таржима қилинган нусщалар орқали танишдилар.
Араб маданиятининг ўзига хос щусусияти шу эдики, унда аниқ фанлар жуда тараққий топган эди. Араблар медицина сощасида катта муваффақиятларга эришган эдилар, улар тирик организмни тилиш йўли билан текшириб, одам танасининг анатомиясини жуда яхши билиб олдилар. Араб медицина дарсликлари ғарбий Европада бутун ўрта аср давомида ўқилди.
Математика сощасида араблар геометрия ва тригонаметрияни ривожлантирдилар. Улар алгебрани ривожлантириш борасида кўп ишлар қилдилар ва щинд рақам системасини мукаммаллаштириб, унга «0» (ноль) аломатини қўшдиларки, бунинг натижасида рақамлар билан щар қандай сонни щам ифодалашга имкон ту\илди.
Араблар жуда яхши сайёх эдилар. Араблар нафис адабиёт сощасида машщур асарлар яратдилар ва яна бошқалар.
Араб санъатида асосий ўринни архитектура эгаллайди. Араблар манументал бинолар, мачитлар, саройлар, мақбаралар, маммомлар ва бошқа жамоат бинолари қурганлар. Араб архитертурасининг энг қадимги ёдгорликларидан бири +уддусдаги Умар мачит деб аталган мачит бўлиб, у Умавийлар даврида 688 йилда қурилган. Хаддан ташқари сипо, ўзининг нищоятда нозик санъаткорона ишланганлиги билан кишини щайратда қолдирадиган жуда зийнатли нақш солиш-араб рассомчилигининг характерли щусусиятидир. қўл ёзмалар, китоб муқавалари, заставкалар, концовкалар ва шу кабилар мана шу хилдаги расмлар билан безатилар эди. Турмуш щаётдан олинган хилма-хил темадаги ажойиб миниатюралар щам қўл ёзмаларга безак бўлиб щизмат қилар эди.
|
