ЎРТА АСРЛАРДА МАНБАЛАР ТЎПЛАНГАН ВА САҚЛАНГАН КУТУБХОНАЛАР
ЎРТА АСРЛАРДА МАНБАЛАР ТЎПЛАНГАН ВА САҚЛАНГАН КУТУБХОНАЛАР
Бутун ўрта асрлар даври мобайнида Туронзаминда бир бирини алмаштириб келган шоҳлар, амирлар, хонлар саройлари қошида араб, форс, туркий тилларда яратилган китоблардан тузилган сулолавий кутубхоналар гоҳ пайдо бўлиб, гоҳ йўқоларди ва яна қайта жонланиб турарди. Бой заминдорлар, йирик амалдорлар, вилоят ҳокимлари олий ҳокимларга тақлид қилиб, ўз мулкларида китоб мажмуалари ташкил этардилар. Кўпинча уларнинг буюртмасига биноан котиблар дунёвий ва диний руҳдаги ноёбкитобларни кўчиришар, сахҳофлар уларни китоб қилиб тайёрлар, китобфурушлар эса бойбоёнларга сотишар эди. Мулкий ва шахсий кутубхо-налардан оммавий фойдаланишнинг кўп ҳолларда иложи йўқ эди. Чунки уларни эҳтиётлаш, хусусийлик туйғуси билан қизғаниш руҳи асосан устун бўлган. Кутубхоналардан, айниқса, улар подшолар хонадонига тегишли бўлса, улардан фақат подшонинг хос одамларигина фойдаланиши мумкин бўлган. Камдан-кам ҳоллардагина кутубхоналарга олий мулкдор, заминдор табақалар, олим ва адибларнинг вакиллари киришига йўл қўйилган. Афтидан, бу чеклашда қадим замонлардан ўтиб келаётган китобга муқаддас ва дахлсиз бир хилқат деб қараш анъанаси ўзини намоён этган. Бу одат асосида ибодатхоналар ва сарой кутубхоналарига кириш астойдил ва қатъий эҳтиётланган. Шундан хулоса қилсак, кутубхоналарга нисбатай «хазина» сўзи ишлатилиши ҳам бежиз эмас, дейиш мумкин.
Бугун қадимий ва илк ўрта аср Хоразм, Фарғона, Кангюй, Суғд, Парфия подшолигиннинг шимолишарқи, Юнон-Бохтар подшолиги, Қушон салтанати кабиларда китоб мажмуалари бўлган дейишга етарли асос бор. Суғдий, хоразмий, бохтарий, қадимги туркий ёзма ёдгорликларнинг турли гуруҳлари ва мажмуаларини ҳозирги маънода тушуниладиган кутубхоналарнинг илк кўриниши, деб аташ мумкин. Лекин сулолавий кутубхоналар, маъмурий—ҳуқуқий ёки бошқа турдаги давлат ҳужжатлари архивлари, хоразмий, суғдий олимларнинг шахсий қўлёзма мажмуалари бўлганлиги ҳақидаги маълумотлар бугунги шароитда янада чуқурроқ текшриб кўришни талаб этади. Бизгача бундай мажмуалар ҳақида бёвосита ёки билвосита, ёки, жуда бўлмаса, иккиламчи марта ишлатилиб изоҳланган ва талқин қилинган манбалар камдан—кам миқдорда етиб келган. Масалан, араб истилоси арафасида хоразмий ва суғд олимлари ихтиёрида ҳамда руҳонийларда илоҳиёт, фалакиёт, илми нужум (астрономия) ва математик китоблар, тақвим жадваллар бўлганлиги билвосита иккиламчи манбалар орқали бизга маълум.
Яна тарихга назар ташлайдиган булсак,Турон заминига китоб жуда қадим замонларданоқ келтира бошланган. Таниқли туркман китобшуноси Олмос Ёзбердиевнинг ёзишича «Эрон ва Ўрта Осиё халқлари энг қадимги китоблар билан Миср, Юнон ва бевосита уларга қўшни бўлган аккадлар, сурияликлар, орамийлар, яҳудийлар орқали уларда китоб қандай шаклларда мавжуд бўлган бўлса ўша кўринишда танишишга муваффақ бўлишган. У даврларда ҳали Ўрта Осиё халқлари ўзлари китобат иши амалиёти билан шугулланишмас эди. Аҳоманийлар салтанати ташкил топиши туфайли, дунёнинг (Миср. Юнонистон, Шом эллари) кўп миқдорда папирус ўрамшаклида ишлаб чиқарган китоблари билан танишишган».
X асрда Сомонийлар сулолавий кутубхонаси Бухорода энг йирик қўлёзма китоб мажмуаси бўлган. 996 йилда Амир Нуҳ ибн Мансурни даволашда табобат мўъжизасини намойиш этгани эвазига Абу Али ибн Сино мазкур кутубхонадан фойдаланишга мушарраф бўлади. Бу кутубхонани аллома ўз таржимаи ҳолида қуйидагича таърифлайди: «...Мен бир қанча хоналардан иборат китоб хазинасига кирдим. Ҳар бир хонада устма-уст сандиқлар қуиилган, Бир хонада араб китоблари, бошқасида - фиқҳга оид китоблар сақланади. Ҳар бир хонада илмнинг бирор соҳасига оид китоблар тўпланган экан. Мен илмда ўзимдан олдин ўтганларнинг китоблари рўйхатини кўриб чиқиб, ўзимга керак бўлган китобларни сўрадим. Хазинада шундай китоблар кўрдимки, уларнинг номини ҳали ҳеч ким эшитмаган. Менинг ўзим шунга қадар ҳам шу каби китобларни бошқа кўрмадим. Мен бу ноёб китобларни ўкиб чиқдим, улардаги фойдали мларни ўзлаштирдим, ҳар бир муаллифнинг ўз илм соҳасида олимлиги даражасини билиб олдим». Ибн Синонинг мазкур гувоҳлиги X аср китобат маданияти ҳақидаги ягона тафсилот манбаидир. У орқали бизга ўрта асрлар кутубхоначилик ишининг муҳим масалаларига оид аниқ маълумотлар етиб келган. Авваламбор, бу хабар бизга ўша даврдаги энг йирик кутубхонанинг тузилиши ҳақида маълумот беради. Араб истилосига қадар тўплана бошлаган яна бир сулолавий сарой кутубхонаси Гурганжда бўлган. Мазкур кутубхона Хоразмшоҳ Маъмун ва Ануштегин авлодлари даврида ғоят гуркираган эди. XI асрнинг бошларида Гурганж кутубхонаси Хоразмшоҳлар томонидан тўпланган ўзига хос Академиянинг олимларига хизмат кўрсаттан. Улар орасида Абу Райҳон Беруний ва Ибн Синолар ҳам бўлган . Манбаларнинг кўрсатишича, Хо-размшоҳ Маъмун ибн Маъмун (1010—1017 йиллар) машҳур адабиётшунос ва тарихчи ас - Саолибийга кутубхонанинг расмий хазинабонлиги лавозими ва назоратини топширган1. Ғазнада X асрнинг охирги чораги ва XI аср бошида истилочи ҳукмдор Маҳмуд Ғазнавий (998—1030 йиллар)га қарашли сарой кутубхонаси бўлганлиги ҳақида тарихчи олим Муҳаммад ибн Абдулжаббор ал—Утбий ўзининг «Султон Маҳмуд Ғазнавийнинг ҳаёти ва фаолияти тафсилоти» номли китобида хабар қилган . Ироқ олими Нажи Маъруфнинг хабар беришича, Маҳмуд Ғазнавий Ғазна шаҳрида бир масжид қурдириб, унинг ҳар бир хонасини қўлёзмалар билан тўла кутубхонага айлантирган.Х—XI асрга келиб Самарқанд яна Туронзаминнинг муҳим ний марказига айланди. Бу ерда қоғоз ишлаб чиқариш ривожланди, китобларни кўчириш ва кўпайтириш ишлари олдинга силжий бошлади. Хусусий (шахсий) кутубхоналар билан бир соддда мадраса ва масжидларда китоб сақлайдиган хоналар ташкил этилди. В.В. Бартольднинг маълумотига кўра, XI—XIII асрлар саёҳатномаларида Самарқанд бозорлар ва машҳур кутубхоналарга бой шаҳар деб тасвирланади1.
1 Бартольд В.В. История культурной жизии Туркестана. - Соч. Т. 2, ч. 1. М.,Публичной библиотеки // Записки Восточного отделения Русского археологического обшества. Т. VI. 1892. - С. 124.
Туронзамин халқларининг давлатчилиги бир ярим аср (1220—1370 йиллар) мобайнида мўғул истилочилари томонидан ялпи вайрон этилиши, маънавият ва моддий қадриятлар ташувчиларининг қирғин қилинишидан кейин хусусий давлатчиликнинг, миллий форсийгўй ва туркийгўй маданиятнинг қайта тикланиш шароитида маҳаллий ҳукмдорлар орасида сулолавий кутубхоналар тузиш, ўтмишдошларидан қолган китоб хазинала-рини тўлдириш тарихий анъанаси яна давом эттирилди. Жумладан, Амир Темур (1336—1405) аввал ватани Шаҳрисабзда, сўнг мамлакат пойтахти Самарқандда сарой кутубхонаси ташкил қилди. Темурнинг сарой кутубхонаси учун бутун Мовароуннаҳр бўилаб китобфурушлардан ва шахсий кутубхона эгаларидан машҳур муаллифларнинг бежирим безатилган китоб нусхалари сотиб олинди. Саройдаги олимлар,табиблар, муаррихлар, шоирлар янги асарлар яратдилар. Қўлёзмалар кўчириш ва китобат устахоналарида миллий китоб санъатининг энг яхши усталари тўпланди. Темур истило қилган турли мамлакатлардан келтирилган қўлёзма асарларининг узлуксиз кўпайтирилиши ҳам муҳим роль ўйнади. Бундан ташқари, энг яхши асарлар матнини тўлиқ кўчириб кўпайтириш кенг йўлга қўйилди. Темурнинг истилочилик юришлари пайтида китоб омборларига кўплаб китоблар келтирилди. Маълумки, Темур ўзи босиб олган мамлакатлардан одамлар, моддий бойликлар, олтин, қимматбаҳо тошлар билан бир қаторда ноёб китобларни ҳам олиб келган. Самарқандга араб, форс, турк, санскрит, юнон, лотин, арман тилларидаги кўплаб бебаҳо қўлёзмалар Эрон, Туркия, Ҳиндистон, Ироқ, Арманистон каби давлатлардан, Истамбул, Брусс, Исфахон, Ҳамадон, Шероз, Бағдод, Басра, Дамашқ, Халаб каби қадимги маданият ўчоғи бўлган шаҳарлардан олиб келинган. Жумладан, олимларнинг тахминига қараганда, Басрадан Самарқандга VIII асрнинг биринчи чорагида куфий хати билан кўчирилган Қуръони каримнинг нусхаси олиб келинган Қуръони каримнинг мазкур нусхаси фанда «Усмон Қуръони» номи билан машҳур.
Темурнинг китоб жамғармаси унинг набираси Улуғбекка (1394—1449) мерос бўлиб қолди. Буюк олим, астроном ва математик Улуғбекнинг қизиқиш доираси аниқ фанлар билан чекланмаган бўлиб, у шеъриятнинг, эски ўзбек адабиётининг мухлиси ҳам эди. Навоийнинг («Мажолис ун —нафоис») гувоҳлик беришича, Улуғбек ўзи ҳам форс тилида шеърлар ёзиб, китобат! санъатига ҳомийлик қилган. Унинг даврида сулолавий сарой кутубхонаси тўлдирилиб борилган, китоб устахонасида янги-янги китоблар кўчирилган. Жумладан, туркий адабиёт ёдгорликларидан асл нусхалар ва шулар орасида Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибат ул—ҳақойиқ» достони ҳам бор эди. Бир қанча китоблага араб ва форс тилларидан эски ўзбек тилига таржима қилиниб кўчирилди. Улар орасида араб муаллифи Шатибийнинг Қуръони олмини ўқиш санъати ҳақидаги рисоласи каби машҳур диний ҳам бўлган. 1448 йилда Ёралибекнинг Самарқанддаги қўзғолони оқибатида китоб омборхонаси қаттиқ шикастланди. Солномачи - муаррих Абдураззоқ Самарқандий ўзининг «Матлаъ Саъдаъин» асарида бу ҳақда шундай гувоҳлик беради: «Дашт суворийларининг кўзига аҳамиятсиз бўлиб кўринган китоблар«инг бир қисми жойидан сочиб юборилиб, оёқости қилинди»1.
Илми нужум ва бошқа табиий —илмий фан соҳаларига оид китоблардан ташкил топган, унча катта бўлмаган махсус кутубхона шубҳасиз Улуғбекнинг ўзида, унинг расадхона (обсерватория)сида мавжуд эди. Унинг қўл остида бўлган зарур китобларнинг ноаниқ миқдорда бўлиши унинг геометрияга оид илмий изланишлари, астрономик ва тригонометрик жадваллари, юлдузлар харитаси (зижлар)ни тузишда ишлатилганлиги шубҳасиз эди.
1449 йилда Улуғбек ўлдирилганидан сўнг, Самарқанддаги маданий ҳаёт аста-секин ўз мавқеини йўқотиб борди. XVI—XVIII асрлар тарихий манбаларида Самарқандда сарой китоб хазинаси бўлганлиги ҳатто эслаб ҳам ўтилмаган. Темурийларнинг сулолавий кутубхонаси XVI аср бошларида
______________________________________
1Акрамов С.А.Буюк ўзбек олими Улуғбек.-Т.:1961.-Б.33-34.
Туронзамин тахтига ўтирган Шайбонийхонлар даврида, айниқса, ўзаро урушлар натижасида талон—торож қилинди ва дунё бўйлаб сочилиб кета бошлади, Мазкур жараён 1501 йилда, Шайбонийхоннинг Самарқандни эгаллаши пайтида бошланган бўлса керак. Темур ворислари Шоҳруҳ, Бойсунқур ва Ҳусайн Бойқаронинг қўлёзма хазиналари адабийбадиий, илмий китобларининг рангбаранглиги жиҳатидан Темурнинг Самарқанддаги сулолавий кутубхонасидан қолишмас эди. Юқорида зикр этилган ҳукмдорлар сарой кутубхоналари билан бир қаторда, китобхоналар, яъни қўлёзмаларни кўчириб кўпайтириш билан шуғулланадиган устахонларга ҳам эга эди. У Давлатшоҳ Самарқандийнинг «Тазкират уш—шуаро» китобида Ҳирот китобхонаси ҳақида келтирилган маълумотлар ўрта аср китобхоналари, хусусан, сарой китобхоналари, уларда ишни тагдкил этиш ҳақида муайян тасаввур беради. XV асрнинг 20иилларида отаси Шоҳруҳ Мирзога кўрсатмаси билан Ҳиротда Исунқур Мирзо китобхона тузади. Унда ҳаттот Мавлоно Табризий бошчилигида 40 уста, китобат санъатининг билимдонлари навбатчилик билан шуғулланадилар. Бу ерда ҳаттот, котиб, мусаввир-миниатюрачи, наққош-безакчи, заххоб-заргап саҳҳоф-муқовачи, таъмирчи ва бошқа касб эгалари меҳнат қилганлар, Тилшунос олимлар, адабиётшунослар, турли Шарқ халқлари қўлёзма меросининг билимдонлари иштироки ва ёрдамида энг қимматли адабий, илмий асарлар танланиб, уларда нусхалар кўчирилган. Бундай нусхаларнинг биринчи саҳифасига одатда китоб белгиси - Шоҳруҳнинг муҳри — экслибриси қўйилар эди. Айни Бойсунқур китобхонасида 1426 йили Фирдавсийнинг «Шоҳнома» асари кўчирилган эди. Мазкур тадбир юқорида зикр этилган асар ёзилганидан 435 йил кейин биринчи марта амалга оширилганди. Бунинг устига ушбу нусха «Шоҳнома» текстининг турли нусхалари асосида тўлдириб мукаммаллаштирилган нусха эди. Бу ишни амалга ошириш учун Ҳирот кутубхонасидаги «Шоҳнома»нинг талай қўлёзмалара қиёслаб чиқилган, ўз замони нуқтаи назаридан улкан матншунослик тадқиқоти ўтказилган. Мукаммал матн бошида катта кириш сўзи берилган. Бойсунқур кутубхонасининг ушбу нодир қўлёзмаси ҳозир Теҳроннинг Гулистон кутубхонаси хазинасида сақланмоқда.
|
| Категория: tarix | Добавил: admin (28.01.2011)
|
| Просмотров: 1541
| Рейтинг: 0.0/0 |
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи. [ Регистрация | Вход ]  --> |
