МУҲАММАД РАҲИМХОН ФЕРУЗ
Бухоро, Самарқанд, Хива — Шарқ гавҳарларидир. Аср-асрлардан бери бу шаҳарлардаги
обидаларни сайёҳлар бутун оламдан келиб зиёрат қиладилар ва ота-боболаримиз ақлига қойил
бўладилар.
Қизил империя даврида Шарқдан чиққан шоҳларни «нодон», «жоҳил», «қонхўр», авлиё-
алломаларни эса «фирибгар», «ёлғончи», Шарқ обидаларини «эскилик қолдиғи», «дину бидъат
ўчоғи» деб талқин қилиш расм эди. Жумладан, Хива хони Муҳаммад Раҳимхон гарчи улуғ
шоир, хасос бастакор, ижод аҳлига ҳомий бўлса-да, унга сарой феодал-клерикал адабиётининг
намояндаси деган тамға босилиб, Феруз ижоди на ўрганилди, на тарғиб қилинди.
Муҳаммад Раҳимхон II тарихда Феруз (Феруз— бахтли, саодатли деган маъноларни
англатади) тахаллуси билан Девон тузгани, ўнлаб шоиру муаррих, бастакору меъморларга
ҳомийлик қилгани, шунингдек Хоразм адабий муҳити тараққиётига муносиб ҳисса қўшиб, унга
раҳбарлик қилгани тарихий ҳақиқатдур.
Дарвоқе, шоҳга шоирлик тўғри келармикин? Бу шоирлик тўқликка шўхликмиди ё?..
Биз бир нарсани унутмаслигимиз керакки, қадимда шаҳзодалар тарбияси билан жиддий
шуғулланганлар. Уларга диний илм билан бирга дунёвий билимлар ҳам ўқитилган. Ҳандаса,
жуғрофиия, фалакиёт, мусиқа, адабиёт пухта ўргатилган. Шаҳзодаларга ҳам жисмоний, ҳам
руҳий тарбия зарур саналарди. Чунки тожу тахт эгаси олим билан олимдай, саркарда билан
лашкарбошидай гаплашиб билсин, уларнинг қадрига етсин, улар орасидан истеъдодлисини
ажратиб билсин.
Буюк истеъдод соҳиби Феруз 1844 йил Хивада туғилган. Феруз отаси Саййид Муҳаммадхон
ўлимидан сўнг тахт эгаси бўлди. Бу воқеа 1863 йилга тўғри келади. У 16 ёшдан хонлик тожини
кийган. Муаррихлар Раҳимхон II нинг хонлик даврини 1863 йилдан 1910 йилгача деб ёзганлар.
У 1910 йил вафот этган.
Ферузшунос олима Г. Исмоилованинг ёзишича, Хива ва унинг теварак-атрофидаги шоир,
адабиётчи, муаррих, мусиқашунослар саройга йиғилиб, бир адабий марказ вужудга
келтирилган.
Феруз раҳбарлигида Табибийнинг «Мажматуш шуаро», Баёнийнинг «Шажараи
Хоразмшоҳи» асарлари яратилган. «Мажматуш шуаро»да Феруз саройида йиғилган ўттизга
яқин шоирлар ижодидан намуналар берилган. Биз Хоразм адабий муҳити ҳақида бу тўпламдан
етарли маълумот олишимиз мумкин.
XIX асрнинг ўрталарига келиб Хоразм маданий ҳаётида алоҳида тараққиёт юз берди. Илгари
вайрон бўлиб кетган бинолар қайтадан тикланди. Янгидан суғориш иншоотлари,
карвонсаройлар ва 60 га яқин масжид, мадраса барпо қилинди.
Нодир истеъдод эгаси (Матниёз) Комил Хоразмий оддий хаттотликдан Муҳаммад Раҳимхон
замонида мирзабошилик лавозимига кўтарилди, 1873 йилда эса девонбеги мансабига
тайинланди. Қомил Хоразмий «Рост» мақомига бастлаган «Мураббаи Комил» ва «Пешрави
Феруз» куйларининг нотаси айни замонда ҳам машҳур.
Муҳаммад Ризо Огоҳийнинг «Иқболи Ферузий» (ёки «Шоҳиди иқбол») номли тарихий асари
Феруз ҳукмронлик қилган давр воқеаларига бағишланган.
Огаҳий, Комил Хоразмий, Рожий ва бошқа адиблар кўплаб асарларни форс-тожик тилидан
ўзбекчага таржиима қилганлар. Атоқли таржимашуноос Н. Комилов таъкидлагани каби, бу
даврда Хоразм таржимачилик мактаби пайдо бўлган эди.
Бу вақтга келиб «Маҳфилоро», «Бадоеъул вақоеъ, «Ҳафт кишвар», «Вомиқ ва Узро», «Меҳру
Моҳ», «Баҳори дониш», «Чор дарвиш», «Анвори Суҳайлий», «Шоҳнома», «Гулистон», «Аҳлоқи
Муҳсиний», «Латоиф уттавоиф» каби асарлар форс-тожик тилидан ўзбекчага ўгирилди.
Муҳаммад Раҳимхон II Хивада тошбосма ташкил этиб, китоб чоп этишни ҳам йўлга қўйган.
Феруз ҳукмронлик қилган давр ғоятда алғов-далғов бўлиб, хонликлар орасида ўзаро низо
кучли эди. Бухоро амирлиги, Қўқон хонлиги, Хива хонлиги орасида бирлик йўқ эди. Мана шу
қарама-қаршиликлардан чор Россияси усталик билан фойдаланди. 1866 йил Россия қўшнилари
Бухоро чегараларига бостириб кирди. 1868 йилга келиб Бухоро амиирлиги, Қўқон хонлиги
Россияга тобеъ бўлди.
1873 йил Кауфман раҳбарлигида жами 13 минг кишидан иборат қўшин, 56 тўп-замбарак
билан Хивага қарши юриш бошлади. 1873 йилнинг 29 май куни Хива эгалланди. Аммо Хива
ўрислар томонидан ишғол қилинишидан олдин, бу ерда тўнтариш бўлиб, Муҳаммад Раҳимхон
II ўрнида унинг укаси Отажон тўра хон деб эълон қилинган эди. Хива ишғол қилиигандан сўнг
Кауфман Муҳаммад Раҳимхон Ферузни яна тахтга ўтирғизди.
Россиянинг Хивага кўз олайтириши Пётр I даврида бошланган. Тарихдан маълумки, Пётр I
нинг Бекович — Черкасский бошлиқ экспедицияси 1714—1717 йилда Хива остоналарида тор-
мор қилиб ташланган, кейинроқ В. А. Перовский экспедицияси (1839—1840) ҳам барбод бўлган
эди.
Рус чоризмининг босқинчилик сиёсатини ёқлаб вице-канцлер Горчаков ёзади: «Бу (яъни
босқинчилик) шароит тақозоси бўлиб, бошқа давлатлар ҳам худди шундай қилган. Масалан,
Франция Жазоирни, Голландия ўз мустамлакаларини, Англия Ост-Индияни, хуллас давлатлар
манфаатпарастлигидан кўра ноилож зарурият тақозосига биноан маиа шундай йўлдан (яъни
босқинчилик йўлидан) боришимиз муқаррар бўлиб қолди (ЎзССР тарихи, 11-том, 20-бет).
Худди шу китобда генерал-губернатор С. М. Духовский ўз ҳукуматига мурожаат қилиб ёзган
хатида: «... бу ердаги аҳолига одамийлик ва инсонпарварликнинг кенг негизларини қўллаб
бўлмайди», деган. Туркистонни бошқаришда чоризм маҳаллий меҳнаткашларни эзиш, уларнииг
ҳуқуқларини назар-писанд қилмасликка асосланган эди.
Муҳаммад Раҳимхон II мана шундай даврда яшаб, ҳукмронлик этиб, ижод қилган.
Муаррихларниинг таъкидлашича, у «Шашмақом»га ўн учта куй басталаган.
Ҳасанмурод қори Муҳаммадамин ўғли Лафасийнинг «Хива шоирлари ва адабиётчиларининг
таржимаи ҳоллари» тазкирасида қуйидаги ҳикоят келтирилган: «Доий — Юсуф Ҳожи номи
билан машҳур бўлиб, ҳамма вақт Хива уламо ва сипоҳиларини мазаммат (мазах) этиб, ҳақорат
қилиб юрур эрди. Феруз эса Доийнинг ҳурматини жойиға қўяр, унга инъом бериб турарди.
Муҳаммад Раҳимхон Доийни шул тариқа сипоҳий ва уламоларни ҳақорат қилиб, мазаммат
этишидан воқиф эканлигига қарамай, уни масжиди Калонда воизлик мансабига тайинлайди.
Доий масжиддаги ваъзларида ҳам вазирлар ва уламоларни танқид қилади ва улардан шикоят
этиб туради. Анинг ҳар бир гапини хонга етказиб турардилар. Бир кун хон Исломхўжага:
«Бугун наҳордан жума масжидига боргил ва воиз насиҳатларини яна эшитиб келгил», деб
фармон берди. Исломхўжа ўзининг яқинларини олиб, намозга борди. Юсуф Ҳожи уларни
кўриб, мазаммат этиб айтади: «Фуқаро — деҳқонларга жабр-зулм этиб, аларнинг манглай тери
билан топилган ақчаларини олиб, бундай ақчалар билан мадраса, масжид бино қилдурса, қандоқ
савоб бўлур? Бундай ишларнинг жазосини топ-салар керак...» Исломхўжа ушбу гапларни хонга
сўзлаб беради. Хон ҳеч нарса демай, Доийга сарупо, инъом этади.»
Қуйидаги шоҳ байтлардаи кборат ғазал Ферузникидир:
Нечук офат эдинг, эй сарвқомат,
Бошимга солди ишқинг юз қиёмат.
Қиёмат шўришин жаҳонга солдинг,
Жаҳондин мунъадам бўлди фароғат.
Фароғат истаган, чиқсун жаҳондин,
Топилмасдур тирикликда саломат.
Саломат аҳли бошига фалакдин
Даме тинмай ёғар санги маломат.
Маломат тошидин озурдадурлар
Бу кўҳна дайрда аҳли фаросат.
Фаросат хайлининг оллида бўл қул,
Бошингга солмайин чини малолат.
Маломат чекмайин десанг жаҳонда,
Худонинг берганига қил қаноат.
Қаноат бирла сабр ўлса санга иш,
Ҳар ишда қилмагунг ҳаргиз надомат.
Надомат бирла умрим ўтди, ё Раб,
Етур тонгла Расулингдин шафоат.
Шафоат жомидин саршор қилғил
Ҳазин Ферузни шоҳи рисолат.
|
