1918-1939 ЙИЛЛАРДА ГЕРМАНИЯ
1-§. Урушдан кейинги иқтисодий ва сиёсий инқироз
йилларида Германия
Биринчи жаҳон уруши арафасида Германия энг кучли империалистик мамлакатлардан бири эди. Саноат тараққиёти соҳасида Германия, Англия ва Франциядан ўзиб кетган эди.
Германия империализми ўтакетган реакцион, йиртқич ва босқинчи империализм бўлиб, биринчи жаҳон урушининг энг асосий айбдорлардан бири ҳисобланади.
Биринчи жаҳон уруши йилларида ишлаб чиқариш ҳамда капиталнинг концентрациялашуви ва марказлашуви, монополияларнинг ўсиши тезлашди. Уруш пайтида йирик немис концернлари, олий рутбали ҳарбийлар ва Кайзернинг яқинлари бойиб кетдилар. Фақатгина Крупп концернининг даромади 15 марта ошди.
Германиянинг йирик бизнеси урушдан катта фойда олди, мамлакатдаги қудратли ижтимоий, иқтисодий ва сиёсий кучга айланди. Ҳарбий буюртмалар ва ҳарбий ишлаб чиқаришдаги чайқовчилик амаллари немис монополистларини ниҳоятда бойитиб юборди, уларнинг сафларини кенгайтириб, ҳукумат сиёсатига таъсирини кучайтирди.
Майда ва ўрта корхоналар тобора вайрон бўлди. Монополистик капитал давлат-монополистик капиталига айланди. У молия олигархияси билан бирлашиб кетиб давлат аппаратини ўзига буйсиндира борди. Иқтисодий ва сиёсий тизимда ҳали феодализм қолдиқлари бор эди. Давлат тузуми эса ярим абсалют монархиядан иборат эди. Капиталистик эксплуатация зулмининг ярим феодал формалари (ерни ижарага олганлик эвазига ишлаб бериш рентаси, "Хизматкорлар ҳақида ярим крепостнойлик қонуни) билан қўшилиб кетган эди.
Ишчилар синфи мамлакат аҳолисининг кўпчилигини ташкил этар эди. 1920 йилда Германияда ёлланган ишчи кучлари сони 19,5 миллион киши бўлиб, шундан 13 миллион киши саноат, савдо ва транспортда 3,8 миллион киши қишлоқ хўжалигида ишлар эди. Биринчи жаҳон уруши мамлакатга катта зарар, халқ оммасига оғир кулфатлар келтирди. Иқтисодий ва сиёсий зулм кучайди. Саноат корхоналарида ҳарбий каторга режими ўрнатилди. Иш соатлари оширилиб иш ҳақи пасайтирилди.қишлоқ хўжалиги чуқур инқирозга учради. Экин майдонларининг яримидан ортиғи қисқарди. Кўп саноат марказлари вайрон бўлди. Молиявий аҳволи ёмонлашиб давлат қарзи кўпайди. Очлик ва эпидемия натижасида 900 мингдан ортиқ киши ўлди. Урушда 1 миллион 800 мингдан ортиқ киши ҳалок бўлди, 1 миллион 500 минг киши майиб мажрух бўлиб қолди.
1918 йил августида Антанта ғарбий фронтда ҳужумга ўтди. Германия ва унинг иттифоқчилари жиддий мағлубиятга учради. 1918 йил кузида Туркия, Болгария, Австрия-Венгрия бирин-кетин Антантага таслим бўлди.
Фронтлардаги ҳарбий ҳолат сиёсий кризисни чуқурлаштириб юборди. Германия империализмини қутқариб қолишга интилган А+Ш президенти Вильсоннинг маслаҳати билан 1918 йил 3 октябрда социал партия ўнг қанотининг вакиллари (Шейдеман ва Бауэр) иштирокида шахзода Макс Баденский бошчилигида янги, каолицион ҳукумат тузилди. Лекин ҳукумат ўзгариши ички сиёсий аҳволни енгиллаштира олмади. Меҳнаткашлар оммасини инқилобий чиқишлари кучайиб, Вильгелм 11 нинг монархия ҳокимиятини йўқотиш қатъий талаб қилинмоқда эди.
1918 йил 3 ноябрда Килда ҳарбий флот матросларининг қўзғолони бўлиб, Германияда инқилоб бошланиб кетди. Кил шаҳри қўзғолончилар қўлига ўтди. Инқилоб бир ҳафта ичидаёқ мамлакатнинг шимолий, марказий ва жанубий томонларига ёйилди. Айниқса, пойтахт Берлинда инқилоб авж олди. Бу ерда спартакчиларнинг чақириғи билан 9 ноябрда умумий иш ташлаш бошланди ва қуролли қўзғолон кўтарилди. Солдатларнинг бир қисми қўзғолончиларни қўллаб-қувватлади. Стратегик пунктлар ишғол қилинди. Монархия ҳокимияти ағдарилиб ташланди. Император Вильгелм 11 Голландияга қочди.
10 ноябрда Берлин Советининг биринчи пленуми янги ҳукуматни "Халқ вакиллари Совети”ни тузди. Пленумда кўпчилик социал-демократлар ва "Мустақил” социал-демократлар бўлганлигидан, бу ҳукумат социал-демократик ҳукумат эди.
Эберт ва Шейдеманлар ҳукумат бошлиқлари бўлиб олдилар ва ҳукуматни "Соф социалистик ҳукумат” деб атадилар. "Топилмас мутахассислар” баҳонаси билан ҳукуматга буржуа амалдорлари бир қанча собиқ министрлар ҳам киритилди. Бу ҳукумат аслида буржуа-юнкерлар манфаатларини ҳимоя қилувчи буржуа ҳукумати эди.
1918 йил 12 ноябрда Германия билан Антанта ўртасида Германиянинг батамом таслим бўлиши тўғрисида яраш битими имзоланди. 1918 йилнинг 16-21-декабрида Советларнинг биринчи умумий Германия съезди бўлиб ўтди. Съездда ўнг социал-демократлар ва "Мустақил” социал-демократлар кўпчиликни (485 кишидан 375 киши) ташкил этди. Съезд бутун ҳокимиятни Эберт ҳукумати қўлида қолдириш ва Таъсис мажлисига сайловлар ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилди.
1919 йил 19 январда Миллий таъсис мажлисига сайловлар ўтказилди. Кўпчилик ўринни буржуа партиялари (Христиан демократик партия”, "Католик-Марказ” партия, савдо-саноат буржуазия партияси бўлган "Демократик партия” саноат ва молия магнатлари партияси бўлган "Халқ партияси” ва бошқа партиялар) эгаллади.
1919 йил 6 февралда кичик Веймар шаҳрида Таъсис Мажлиси очилди. Шу куни ўнг социал-демократлар қўлида бўлган ишчи ва солдат депутатлари марказий Совети ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини Таъсис Мажлисига топширди. Германия ишчи демократлари советлари батамом тугатилди. Шейдеман бошчилигида социал демократлардан, демократик ва католик партиялари вакилларидан иборат янги ҳукумат тузилди. Эберт президент қилиб сайланди.
1919 йил 31 июлда Миллий мажлис томонидан қабул қилинган конституцияга (Веймар конституцияси) мувофиқ буржуа парламенти формасидаги буржуа республикаси қарор топди. Буржуа-юнкерлар иттифоқида раҳбарлик буржуазия қўлига ўтди. Конституцияга мувофиқ, федератив тузум сақланган ҳолда, марказий ҳокимият кучайтирилди. Марказий ҳокимият - рейхстаг (қонун чиқарувчи орган - қуйи палата), рейхстраг (Ўлкалар вакиллари Совети-юқори палата) ва президентдан иборат бўлиб, президентга катта ҳуқуқлар берилди ва унинг ваколати етти йил қилиб белгиланди.
Икки палатадан иборат бўлган қонун чиқарувчи ҳокимият таъсис этилди. қуйи палата - Рейхстаг ялпи овоз бериш йўли билан сайланар, юқори палата - Рейхстрат ўлка ва вилоятлар вакилларидан иборат бўлар эди.
Рейхстрат вето ҳуқуқига эга бўлган назорат органи эди. Ижроия ҳокимияти раҳбари - президентга фавқулодда кенг ваколатлар берилганди. У мамлакат қуролли кучлари Рейхсвернинг бош қўмондони ҳисобланар, чет элларда давлат номидан фаолият олиб борар, вазирлар ва канцлерни тайинлар ва ишдан бўшатар эди. У рейхстагни тарқатиб юбориш ва янги сайловлар белгилаш ҳуқуқига ҳам эга эди.
Конституциянинг 48-моддаси президентга фавқулодда декретлар чиқариш, яъни мамлакатни декретлар воситасида бошқариш, мажбурлаш чораларини қўллаш, конституциянинг муҳим моддалари амалиётини тўхтатиб қўйиш ҳуқуқини берар эди. Амалда ижроия ҳокимият диктатура ўрнатиш учун конституциявий асосларни қўлга киритганди. Президент ваколатлари уни қонун чиқарувчи ҳокимиятдан юксакка қўйган, у рейхстагга ҳам боғлиқ эмас эди, чунки ялпи овоз бериш йўли билан 7 йилга сайланарди.
Веймар конституцияси давлатдаги раҳбарлик роли буржуазияга ўтганлигидан далолат эди. Аммо йирик ер эгалари - помешчиклар ҳам ўзларининг кучли мавқеларини сақлаб қолгандилар. Германияда эълон қилинган буржуа-демократик республикаси буржуазия сиёсий ҳукмронлигининг энг тўлиқ шакли эди. Веймар конституцияси буржуазиянинг сиёсий ҳукмронлигини ўрнатган бўлса-да, Германия демократик кучларининг ҳам муҳим ютуғи бўлди.
Социал-демократик партия рейхстагда кўпчилик ўринга эга бўлмаса ҳам, Германия ҳукмрон доиралари ҳокимиятни социал-демократлар қўлига топширишга қарор қилдилар. Германия социал-демократик партияси (ГСДП) раиси Фридрих Эберт мамлакат президенти қилиб сайланди, партия бошқаруви аъзоси Филипп Шейдеман эса канцлер этиб тайинланди.
Республика тузилиши муҳокамаси давом этаётган бир пайтда социал-демократлар бошчилигидаги ҳукумат иккита муҳим қадам қўйди. Дастлаб Бавария совет республикаси тор-мор қилинди. Бу воқеа 1919 йил 1 майда рўй берди. Сўнгра янги ҳукумат вакиллари Парижда Версаль тинчлик шартномасини имзоладилар. 1919 йил 28 июнда Версалда Германия билан Антанта ўртасида тузилган сулҳ шартномаси мамлакатнинг иқтисодий аҳволини янада ёмонлаштириб юборди.
Версаль сулҳининг ижодчилари аввало А+Ш, сўнгра Англия ва Франция давлатлари эди. Сулҳ шартномасига мувофиқ Германия ўз мустамлакаларидан ва Европадаги ерларининг 8 дан бир қисмидан масалан (Познань, Силезиянинг бир қисми, Эльзас, Лотаренгия ва бошқалардан) маҳрум бўлди. Данциг (Гданск) ўша вақтда таъсис этилган Миллатлар Иттифоқи ихтиёрида (эркин шаҳар) деб аталди. Польша каридори туфайли Шарқий Пруссия Германиянинг марказий районларидан ажратиб қўйилган, Польшанинг бир қанча ерлари эса Германия таркибида қолдирилган эди. Англия ва Америка давлатлари Германиянинг заифлашиб қолишини истамадилар, Рейн бўйи қирғоқлари демилитризация зонаси (қўшин киритиш ва истеҳком қуриш ман этилган зона) деб эълон қилинди. Шарқий чегаралар ва Болтиқ бўйида эса Германия қўшин сақлашга ҳақли дейилган эди. Рейн дарёси сўл томони, Кёльн ва Майнц шаҳарлари билан бирга 15 йил муддат билан Антанта қўшинлари томонидан назорат қилиб туриладиган бўлди. Саар вилояти 15 йил муддат билан Миллатлар Иттифоқи ихтиёрига топширилди.
Версаль сулҳи халқ хўжалигига катта зарар етказди, меҳнаткашларга кулфат келтирди. Германия темир руданинг 75% дан, кўмирининг 33,9% дан, чўян ишлаб чиқаришнинг 33% дан, ғалла ва картошка маҳсулотларининг 25%дан маҳрум бўлди. Сулҳ шартномасига кўра, Германия урушда Антанта мамлакатларига етказилган барча зарарларни қоплайдиган бўлди. Умуман тўланадиган репарация суммаси кейинроқ (1921 йил майида) олтин билан 132 млрд марка қилиб белгиланди.
1919 йилда собиқ кайзер армиясининг жиноятчи офицер ва солдатларидан, реакцион ва шовинистик элементлардан иборат фашистик партия тузилди. Бу партия "қора рейхевер” билан яқин алоқада бўлди ва ниқобланиш мақсадида ўзини "Миллий социалистик ишчи партияси” деб атади. Фашистик партиянинг 25 банддан иборат бўлган дастурида ишчиларнинг иш кунини қисқартириш ва иш ҳақини ошириш, деҳқонларга ер бериш ва судхўрлик процентини бекор қилиш, майда савдогарларга арзон кредит бериш, универсал магазинларни йўқотиш, трестларни давлат ихтиёрига олиш, Версаль шартномасини бекор қилиш, Австрия ва Германияни бирлаштириш, яҳудийларни немис фуқаролигидан маҳрум этиш ваъда қилинди.
Нацистлар дастури барча немисларни бир давлатда - Буюк Германияда бирлаштиришни талаб этарди. Бу эса немислар яшайдиган ҳудудларни - Чехословакия, Австрия, Польшанинг бир қисми, Бельгия, Голландия, Болтиқбўйини Германияга қўшиб олишни билдирарди. Дастурда "ерлар” ва "мустамлакалар” зарурлиги илгари сурилиб, улар гўё Германия аҳолисини зарур озиқ-овқат маҳсулотлари билан таъминлаш ва ортиқча аҳолини жойлаштириш учун лозим бўлиши кўрсатилган эди. А+Ш ҳам, Англия ва Франция ҳам бунга эътибор бермади ва фашистларга жиддий ёндошмади. Адольф Гитлер 1920 йилдан бошлаб фашистлар партиясининг лидери бўлиб қолди. У собиқ Кайзер армиясининг ефрейтори ва урушдан сўнг Мюнхен шаҳар полициясининг махфий агенти эди. Фашистлар штурм отрядларини туздилар. "Ирқий озодлик” шиори остида реакцион-шовинистик пропаганда авж олиб кетди. Версаль сулҳига қарши, босқинчилик урушларига тайёрланиш асосий вазифа қилиб қўйилди. Мамлакатда аҳвол кескинлашиб бормоқда эди. 1921 йил августидан эътиборан Германия репарация тўлай бошлади. Урушда ғалаба қозонган давлатлар-А+Ш, Англия ва Франция Германия молиясини ўз назоратлари остига олиш хавфини кучайтирди ва мамлакатнинг молиявий ҳаётига ёмон таъсир қилди. Натижада мамлакатда сиёсий вазият кескинлашиб, ҳукумат кризиси юз берди. Йирик буржуазия ва ҳарбий-монархист доиралар репарация тўламасликни талаб қилиб чиқдилар. Германия ҳукумати репарация тўловини тўхтатишга мажбур бўлди. Франция билан Бельгия Германиянинг репарация тўлашдан бош тортганлигидан фойдаланиб, 1923 йил 12 январда Рур саноат вилоятини оккупация қилди. Рур ҳавзасида Германия аҳолисининг 10 фоизи яшар эди, мамлакатда ишлаб чиқариладиган пўлатнинг 40%и, чўяннинг 70%, кўмирнинг 88% Рур вилоятида ишлаб чиқарилар эди.
Оккупация қилиш натижасида Рурда саноат ишлаб чиқариш қисқарди, ишсизлик кўпайди, ишчиларнинг иш ҳақи камайиб кетди. Кўпгина саноат корхоналари ёпилди. Ишсизлар сони кўпайиб, қарийиб 5 миллион кишига етди. қоғоз пул янада қадрсизланди, бинобарин, инфляция ғоят кучайди. 1923 йил Американинг бир доллари 10 минг маркага, октябрда 8 миллиард маркага тенглашди. Меҳнаткашлар амалда иш ҳақидан маҳрум бўлдилар. 1923 йилнинг сентябрида малакали ишчи бир ҳафтада 126 миллион марка оларди, бу пул ҳисобига эса фақат икки кун тирикчилик қилиши мумкин эди. Мамлакат очлик ва қашшоқлик гирдобида қолди.
Рейн вилоятида Германиядан ажралиб чиқиш ва мустақил Рейн Республикаси тузиш учун айирмачилик ҳаракати авж олиб борарди. Унга Кёльн шаҳри бургомистри, ГФРнинг бўлажак канцлери Конрад фон Аденауэр бошчилик қилди.
1923 йил 8 ноябрда Гитлер бошчилигидаги қуролли нацистлар гуруҳи Бавариянинг амалдаги диктатори томонидан ташкил этилган мажлис залига бостириб кирди. Адольф Гитлер "халқ инқилоби” амалга оширилганлигини эълон қилди. Эртаси куни полиция намойишга чиққан нацистларни тарқатиб юборди. Исён шу тариқа якун топди. 11 ноябрь куни Гитлер ва Людендорф қамоққа олинди.
2-§ Стабиллашув йилларида Германия
Немис буржуазияси ҳукуматга қарши юз берган ҳаракатларни бостириб ўзининг иқтисодий ва сиёсий мавқеини вақтинча мустаҳкамлаб олди. 1923 йил охирида ўтказилган пул ислоҳоти инфляцияни бир мунча бартараф қилди. 8 соатлик иш куни ногиронлар ва кексаларга бериладиган нафақалар бекор қилинди. 1924 йил бошида ҳарбий ҳолат йўқотилиб, яна парламент бошқарувига ўтилди.
Германия иқтисодиётини издан чиқариш А+Ш режасида йўқ эди. Шу сабабли Америка ҳукумати вазиятни ўзгартиришга қарор қилди. А+Шнинг таклифи билан америкалик банкир Дауэс бошчилигида экспертлар комиссияси ташкил этилди. Комиссия Германиянинг товон тўловларини тартибга солиш режасини ишлаб чиқди. Унинг таклифлари 1924 йил 16 июлда Лондонда бўлиб ўтган мамлакатлар конференциясида қабул қилинди.
Дауэс режасига кўра Германия саноатини чет эл заёмлари ва кредитлари ёрдамида, шунингдек, Германия ва Россия ўртасидаги савдони ривожлантириш йўли билан тиклаш кўзда тутилганди. Режа бўйича Германия 1924-1925 бюджет йилида ғолиб давлатларга олтин билан 1 миллиард марка товон тўлаши керак эди. Кейинги йилларда тўлов миқдори йилига 2,5 миллиардгача кўпайиши кўзда тутилганди. Аста-секин тўловлар камайтирилиб, Германия иқтисодиётининг аҳволига кўра амалга оширилиши мўлжалланган эди. Бу шарт қабул қилинган тақдирда А+Ш Франциянинг қарзларидан воз кечишини билдирди. Французлар бу режани қабул қилдилар ва 1925 йилда сўнгги француз аскари Рурдан чиқиб кетди. "Дауэс режаси”га мувофиқ, А+Ш Германиянинг молия ишларини ўз назоратига олди, ҳамда Германиянинг оғир ва ҳарбий саноатини тиклаш учун мўлжалланган узоқ муддатли заём ва кредитларнинг 70% ини берди. 1924-1929 йилларда чет элдан Германияга берилган узоқ муддатли қарз 10-15 миллиард маркани ва қисқа муддатли қарз 6 миллиард маркани ташкил қилди. Бу эса Германиянинг шу йиллардаги репарация тўловларидан икки ҳисса кўп эди.
Дауэс режаси қабул қилингач, Германияга Америка сармояси тўхтовсиз оқиб кела бошлади. А+Шда Германия саноатини зарурий хом ашё билан таъминловчи қўшма корхона ташкил этилди. Германиянинг ўзида ҳам Америка компаниялари ўз шўъбаларини очиб, янги турдаги маҳсулотларни ишлаб чиқара бошлади. 1925 йилдан 1930 йилгача А+Ш Германия иқтисодиётига 10 миллиард доллар сармоя киритди. Бу эса Германия иқтисодиётининг тез суръатлар билан юксалиши учун замин яратди.
Хорижий сармоя ёрдамида Германия саноатчилари саноатни тамомила қайта тикладилар ва замонавийлаштирдилар. Сармоя ва ишлаб чиқаришни бирлаштириш ва марказлаштириш тез суръатлар билан давом этди. Германияда кимё, пўлат қуйиш ва бошқа соҳаларда улкан монопол бирлашмалар (ИГ Фарбениндустри, "Пўлат трести” ва бошқалар) вужудга келди. 1930 йилда бундай йирик концернлар сони 2100 тага етди. Хўжалик соҳаси, траспорт, газета-журналлар, киностудиялар, кўнгилочар эрмаклар, спорт уларнинг тасарруфида эди. Иқтисодиёт ва жамоатчилик фикрини белгилашда улар ҳал қилувчи мавқега эришдилар.
Германия иқтисодий тараққиётда катта муваффақиятни қўлга киритди. Веймар республикаси йирик буржуазиянинг бойиши ва саноатнинг ривожланиши учун ниҳоятда қулай шароитлар яратган идеал сиёсий устқурма бўлиб чиқди. Давлат иқтисодий юксалишни фаоллаштириш мақсадида ўзининг бюджет маблағларидан ўринли фойдаланди.
Веймар республикаси эски сармоя соҳиблари гуруҳини бойитибгина қолмай, янги саноатчиларнинг пайдо бўлишига ҳам имконият яратди. Масалан, 1925 йилда ташкил этилган "ИГ Фарбениндустри” кимёвий маҳсулотлар ишлаб чиқариш бўйича Европадаги энг йирик трестга айланди. Германиянинг бутун кимё саноати унинг тасарруфида эди. 1926 йилда ташкил этилган бирлашган "Пўлат трести” барча темир ва пўлатнинг 40 фоизини, кўмирнинг 25 фоизини ишлаб чиқарарди.
1928 йилда Германияда 1913 йилга нисбатан 5 баробар кўп электр энергияси, 7 баробар кўп автомобиль, 32 баробар кўп алюминий ишлаб чиқарилди. Шу йили Германия кимё маҳсулотлари ишлаб чиқариш бўйича дунёда биринчи ва пўлат ишлаб чиқариш бўйича иккинчи ўринни эгаллади. 1929 йилда Германия 16 млн. тонна пўлат ишлаб чиқарди (Англия - 10 млн., Франция-10 млн.), машиналар экспорти бўйича дунёда иккинчи ўринни олди. Капитализмнинг стабиллашуви йилларида Англиядан, айниқса, А+Шдан олинган қарзлар ҳисобига Германия саноатида рационализация кенг авж олди. Ишлаб чиқариш ва капитал консентрацияси ҳамда марказлашуви янада кучайди. Ҳарбий саноат қуввати тикланиб борди. Немис-Америка, Немис-Инглиз монополияларнинг алоқалари кенгайди. Германияда хусусан Америка капиталининг, айниқса, Морган, Рокфеллер, Меллон молия группаларининг мавқеи тобора мустаҳкамланди.
Германия ғарб давлатлари билан ярашиш йўлини қидирарди, Шарқда эса, ўзининг азалий ҳудудларини қайтариб олиш ниятида эди. Шу мақсадда, Германия 1925 йил октябрда Англия, Франция, Италия, Белгия, Польша ва Чехословакия билан бирга Локарно (Швецария) конференциясида қатнашди. Конференцияда бир қанча битимлар, жумладан Рейн аҳдномаси имзоланди. Собиқ душманлар музокаралар столи атрофида Европада янги тартиблар ўрнатиш ҳақида келишиб олдилар. Франция ва Германия Версалда белгиланган ўзаро чегараларнинг қонунийлиги ва бузилмаслигини тасдиқладилар. Англия ва Италия бу битимнинг кафолатчиси бўлди. Локарно конференциясида қатнашган давлатлар Германиянинг ғарбий чегараларини бузмаслик тўғрисида ўзаро келишиб олдилар, лекин унинг шарқий чегаралари ҳақида ҳеч қандай мажбурият олишмади.
Германия Локарно битимларига биноан, 1926 йил 10 сентябрда Миллатлар Иттифоқига кирди. Айни пайтда Германия Версаль тартибини йўқотиш ва иттифоқчилар назорати остидан холос бўлишга интилмоқда эди.
Германия Америка-Англия молия капиталининг ёрдами ва А+Ш монополист доираларининг вакили Юнгнинг актив иштироки билан 1929 йил февраль-августида репарация плани ўрнига янги "Юнг плани” қабул қилинди ва у 1930 йил январидан кучга кирди. Бу планга мувофиқ, репарация тўловлари 20% камайтирилди, репарациянинг умумий суммаси 113,9 миллиард олтин маркага келтирилиб, йиллик тўлаш суммаси 2 миллиард маркагача қилиб белгиланди, тўлаш 59 йилга (1988 йилгача) узайтирилди. Антантанинг Германия иқтисоди устидан назорати батамом тугатилди.
Стабиллашув йилларида немис буржуазиясининг сиёсий мавқеи ҳам бирмунча мустаҳкамланди. Буржуазия билан юнкерлар блоки тузилди. 1923 йил охиридан 1928 йил июнигача мамлакатни "Кичик коалиция”- ўнг буржуа республикачи партиялари (католик "Марказ”, "Халқ партияси”) коалицияси бошқарди. Вильгелм Маркс ва Лютер шу даврда тузилган ҳукуматлар тепасида турдилар. 1925 йил Эберт вафотидан кейин Кайзер армиясининг фельдмаршали, биринчи жаҳон уруши жиноятчиларидан бири бўлган ашаддий монархист Гинденбург президент қилиб сайланди.
Гинденбург реакция кучларини янада мустаҳкамлаш мақсадида 1928 йил мартида рейхстагни тарқатиб, май ойида янги сайловлар ўтказди.
Гинденбургнинг топшириғига муфовиқ, 1928 йил июнида рейхстагдаги Социал-демократия фракциясининг лидери Герман Мюллер социал-демократлардан ва ўнг буржуа партиялари вакилларидан иборат "Катта каолиция” ҳукуматини тузди ва 1930 йил мартигача мамлакатни бошқарди.
3-§. Жаҳон иқтисодий инқирози йилларида Германия.
Фашизмнинг ҳокимияти тепасига келиши
1928 йилдаёқ мамлакатда иқтисодий кризиснинг яқинлашаётганлиги сезила бошлаган эди: ишлаб чиқариш суръати пасаймоқда, ишсизлар сони ортмоқда, аҳолининг харид қуввати тобора камаймоқда эди. Беқарор негиздаги стабиллашув 1929 йилга келиб барбод бўлди. Бошқа капиталистик мамлакатлар қаторида Германияда ҳам иқтисодий инқироз бошланди.
Версаль шартномаси ва репарация тўловлари туфайли Германия ғарб давлатларига молиявий жиҳатдан қарам бўлиб қолганлигидан бу инқироз чуқур инқирозга айланди. Инқироз халқ хўжалигининг ҳамма соҳаларини чулғаб олди. Саноат инқирози аграр инқироз билан қўшилиб кетди ва узоқ давом этди. 1932 йилда саноат маҳсулоти 1929 йилдагига қараганда 40,6% ишлаб чиқариш воситаларини ишлаб чиқариш эса 53% камайди. Саноат ишлаб чиқариш қувватидан фойдаланиш 23% пасайиб кетди. 1929 йилда 16,1 миллион тонна пўлат эритилган бўлса, 1932 йилда 5,6 миллион тонна эритилди. Германия саноатининг барқарорлик йилларидаги (1924-1929) ўсишига хорижий давлатлардан олинган қарзлар ва кредитлар сабаб бўлган эди. Инқирознинг илк аломатлари кўзга ташланиши билан барча хорижий сармоялар Германия иқтисодиётидан қайтиб олина бошланди. Бу инқирозни янада чуқурлаштирди.
Иқтисодий инқироз ва репарация тўловлари меҳнаткашларнинг аҳволини жуда ҳам ёмонлаштириб юборди. Ишсизлар сони 1932 йилда 7 миллион кишига етди. Буржуазия Германияни фашистлаштира бошлади. Немис монополиялари гитлерчиларни молиявий жиҳатдан тобора кўпроқ қўллаб-қувватладилар. 1931 йил октябрида Ганцбургдаги фашистлар партияси ва ташкилотлари бошлиқларининг ўнг буржуа партиялари ва йирик монополиялар вакилларининг, 1932 йил январида Дюссельдорфда Гитлер иштирокида саноатчиларнинг кенгашлари ўтказилди ва мамлакатда фашистлар диктатурасини ўрнатиш тадбирлари муҳокама қилинди.
1930 йил 1 апрелда президент Гинденбург Мюллер ўрнига рейхканцлер қилиб католик "Марказ” партиясининг лидери Генрих Брюнингни тайинлади. Янги ҳукумат фавқулодда декретлар чиқарди, рейхстанг тарқатилди. Меҳнаткашларнинг моддий турмуш даражасини янада пасайтириб юборди. Ишчи ва хизматчиларнинг иш ҳақи, ишсизларга бериладиган нафақалар анча камайтирилди. Тўғри ва эгри солиқлар оширилди. Жазо чоралари кучайтирилди. У буюк иқтисодчи ҳисобланади, халққа унинг асосий мақсадлари иқтисодиётни туширишдан иборат, деб тушунтиришди. Бироқ, у бу ниятларининг бирортасини ҳам амалга оширишни уддалай олмади. Аксинча, Гитлернинг ҳокимият тепасига келишини айнан у таъминлади, деб ҳисоблаш учун барча асос бор. А+Ш ҳукумати 1931 йилда репарация тўловлари муддатини кечиктирди. 1932 йилда эса, бу тўловларни бутунлай бекор қилди. Америка монополистлари фашистлар партиясини қўллаб-қувватладилар. 1929-1931 йилларда улар Гитлерга 25 миллион доллар бердилар.
Мамлакатда фашистлар ва миллитаристлар активлашди, террор сиёсати кучайди. Улар Германияда Версаль сулҳ шартномасини бекор қилишга чақирдилар. Фашистлар партияси қолоқ ишчилар ва ишсизларни, деҳқонлар ва майда буржуазияни ўз томонига кўпроқ жалб этиш учун инқироз қийинчиликларидан фойдаланиб, ишсизликни тугатиш, аграр ислоҳат ўтказиш, трестлар устидан давлат назоратини ўрнатиш каби шиор ва ёлғон ваъдалар билан, миллатчилик ва шовинизм, тажовузкор ирқий "назария”ни тобора кенг ташвиқот қилиш йўли билан, "Буюк Германия” барпо қилиш шиори билан ўз ижтимоий таянчини кенгайтирди. Улар "СС” (соқчи қўриқчи отрядлари) ва "СА” (штурм отрядлари) туздилар. Улар Тюрингияда, Брауншвейг ва Ольденбургда ҳокимиятни қўлга олдилар. 1930 йил сентябрида, айниқса, 1932 йил июлидаги рейхстагга бўлган сайловларда фашистлар ҳам анча кўп (6,4 ва 13,7 миллион) овозга эга бўлди. (1928 йилги сайловларда эса 800 минг овоз олган эдилар). Уларнинг депутатлик мандатларининг сони 230 га етди. 1932 йилда президентликка Гитлер номзоди кўрсатилди. Гитлер сайловнинг биринчи даврасида 11,3 миллион (30%), иккинчи даврасида 13,4 миллион (37%) овозга эга бўлди. Сайлов компанияларида Гитлерчиларнинг муваффақият қозониши ўнг буржуазия лагерида уларнинг мавқеини кучайтирди. Буржуа ҳукумати эса фашизмга кенг йўл очиб бермоқда эди. Социал-демократия хоинлари 1932 йил март-апрель ойларида халқ оммасига мурожаат қилиб президент сайловларида Гинденбург учун овоз беришга чақирдилар. Гинденбург 19 миллион овозга эга бўлиб, 83 ёшда бўлишига қарамай президентликка қайта сайланди.
Брюнинг парламентнинг эмас, шахсан Гинденбургнинг қўллаб-қувватлашига таяниб мамлакатни 2 йил давомида бошқарди. Иқтисодий аҳвол яхшиланмади, сиёсий вазият эса кескинлашиб борди. Брюнинг Германия ҳукмрон доираларидаги консерватив кучларнинг кўмагидан маҳрум бўлди. 1932 йил 30 майда Брюнинг вазифасидан четлаштирилди ва унинг ўрнига Франц фон Папен (1879-1969) тайинланди. "Баронлар кабинети” деган ном олган ҳукумат таркибига президент ўғли ва Биринчи жаҳон урушида ном чиқарган бир нечта ҳарбий арбоблар киритилди. Рейхстаг фаолияти тўхтамади, янги кабинет бир неча ой давомида назоратсиз ҳукмронлик қилди.
1932 йил майида президент томонидан католик "Марказ” партиясининг реакцион арбоби Фон Папен бошчилигида манаполистик хукумат тузилди. У гитлерчилар билан яхши алоқада эди. Гинденбургнинг қайта сайланиши ва Фон Папен (1932 йил декабрида эса генерал Шлейхер) ҳукуматининг тузилиши фашистлар учун тағин ҳам қулай шароит яратди. Мамлакат янада фашистлашиб борди. Худди шу ҳукуматнинг ёрдами билан Тюренгия каби баъзи ўлкаларда миллий-социалистларнинг ҳукуматлари тузилди.
Гитлернинг ҳокимиятга бундай тез кўтарилишига Германия йирик сармояси кўмаклашди.
Гитлернинг ўз ҳомийлари билан биринчи учрашуви 1932 йил 27 январда бўлиб ўтди. "Пўлат трести”нинг директори Тиссен уни Германия саноатчиларига таништирди. Гитлернинг 4 соатга чўзилган нутқи шундай иборалардан тузилган эди: "Демократия - ахмоқлар иши”, "Биз Германияда марксизмнинг илдизини қуритишга қарор қилдик”, "Оқ ирқ Ер куррасида яшовчи бошқа барча халқларни ўзига бўйсундириши лозим”. Стиннеснинг "Бунинг учун нима керак?”- деган саволига, Гитлер қисқа қилиб: "8 млн. кишилик армия”, деб жавоб берди.
Германия саноатчилари мамнун эдилар. Уларга серҳаракат одам керак эди, Гитлер уларнинг миллат раҳбари борасидаги талабларига тўлиқ жавоб берарди. Улар Гитлерни расман фюрер, яъни доҳий деб атай бошладилар. Саноатчилар Гитлернинг ҳокимиятга келишини таъминлаш учун жуда қаттиқ иш олиб бордилар.
Гитлернинг бошқа ҳомийлари ҳам бор эди. Йирик Америка тижоратчилари Гитлерга Германия саноатчиларидан ҳам олдинроқ эътибор бергандилар. Американинг автомобиль қироли Генри Форд Гитлерни 1922 йилдаёқ маблағ билан таъминлай бошлади. 1938 йилда, ҳокимият чўққисида бўлган пайтда Гитлер Г.Фордни Германиянинг олий ордени - Катта Хоч билан мукофотлади. Гитлернинг ҳокимиятни эгаллашига кўмаклашган яна бир Америка компанияси "Женерал Электрик” эди. Шу икки компания кўмагининг ўзи Гитлерни бутун Америка йирик тижорати қўллаб-қувватлаши учун етарли бўлди. Гитлер - уруш деган сўз эканини ҳамма яхши тушунарди, Европадаги уруш эса Америка тижорати учун даромад манбаи эди. Иккинчи жаҳон уруши даврида Форд иккала томондан - Гитлер вермахти учун транспорт воситалари ишлаб чиқарган Франция ва Германиядаги корхоналари ҳамда Америка армияси учун ундан ҳарбий автомобиллар харид қилган А+Ш ҳукуматидан фойда олгани маълум.
1932 йил сентябрда Фон Папен Рейхстагни тарқатди, генерал Шлейхер ҳокимият тепасида турган вақтда (1932 йил декабрь - 1933 йил январь) Гитлерчилар, "Пўлат Дубулға”, рейхсвер ва ўнг буржуа партиялари билан биргаликда ҳаракат қилиш тўғрисида қатъий битимга келдилар. Барча энг реакцион партия ва блокларнинг "Миллий консентрация” деган блоки пайдо бўлди. Йирик монополиялар, банкларнинг вакиллари ва генераллар узил-кесил фашистлар томонга ўта бошладилар. Генденбургга Германиянинг 20 дан ортиқ молия магнатлари имзолаган нома юборилиб, унда Гитлерни дарҳол рейхсканцлер этиб тайинлаш талаби қўйилди. 1933 йил 4 январда Гитлер Германиянинг йирик ва етакчи саноатчи ва сармоядорлари иштирокида мажлис ўтказди, унда Гитлер канцлер бўлиши керак, деган қарорга келинди. 1933 йил 30 январда президент Генденбург фашистлар партиясининг бошлиғи Гитлерни рейхсканцлер қилиб тайинлади. Фон Папен вицеканцлер лавозимини эгаллади. Шундай қилиб, Германияда ошкора фашистик диктатура-молия капиталининг энг реакцион, энг шовинистик ва энг империалистик элементларининг террористик диктатураси ўрнатилди.
Нацистлар партиясининг қатъий низомга бўйсундирилган тизими ва оммавий сиёсий тарғибот тоталитар тузум аппаратини вужудга келтирди. У йирик сармоя манфаатларининг ижрочиси, ҳукмрон синфларнинг қуролига айланди, бироқ унинг оммавий таянчи шаҳарлар ва қишлоқлар, улардаги синфсизлашган унсурлар ҳисобланарди. Бу ижтимоий гуруҳлар олдинги ҳукуматлар томонидан ўз ҳолига ташлаб қўйилган бўлиб, умидсизликка тушган ва қашшоқлашган, кескин ўзгаришлар рўй беришига муштоқ эдилар. Гитлер уларга иш, фаравонлик ва яшаш шароитларини яратиб берувчи ҳукумат ваъда қилди. У буюк ва қудратли Германияни тиклашга, Германия халқининг барча мусибатлари сабабчиси бўлган Версаль битимини бекор қилишга сўз берди. Бу унинг байроқлари остига жуда кўпчиликни жалб қилди, улар Гитлерга кўр-кўрона эргашдилар. 1933 йил июлида Германияда штурмчилар назорати остида умумхалқ плебисцити ўтказилиб, унда 36 млн. аҳоли Гитлер сиёсатини қўллаб-қувватлашларини билдирди. Бу Гитлерни руҳлантирди ва ўз сиёсатининг амалга ошишига тўлиқ ишонч бағишлади.
Нацистлар раҳбариятининг бош мақсади Европа қитъасида ҳукмронлик ўрнатиш эди; бунга олдин барча немисзабон халқларни бирлаштириш, сўнг эса ҳаётий кенглик ("лебенстраум”) учун кураш шиори остида ҳудудларни босиб олиш йўли билан эришиш кўзда тутиларди. Гитлер асосий эътиборини шу мақсадни амалга оширишга қаратди.
4-§. Иккинчи жаҳон уруши арафасида Германия
Ҳокимиятни қўлга олган фашистлар сўл кучларга ва уларнинг барча ташкилотларига қарши мислсиз террорни авж олдириб юбордилар. Гитлерчилар коммунистларни ва прогрессив кишиларни кўплаб қириш мақсадида қабиҳ иғвогарлик билан 1933 йил 27 февралда рейхстаг биносига ўт қўйиб, бу воқеада коммунистларни айбладилар. Социалистлар партиясидан бошқа барча сиёсий партияларни тарқатиш тўғрисида қонун қабул қилинди. Вахшиёна миллатчилик, яхудийларга қарши погром (ур-йиқит)лар, кучайтирилди. Дунё маданиятига қарши кураш авж олдирилди. Кўчаларда китоблар гулхан қилиб ёқилди. 5 мингдан ортиқ олимлар, ёзувчилар, санъаткорлар мамлакатдан ҳайдалди ва канцлагерларга ташланди.
1933 йил март ойи бошларида Германияда яна сайловлар бўлиб ўтди. Нацистлар унда 44% овоз олдилар. Гитлер ўзининг нацистлар ҳукуматини тузди ва 23 мартда рейхстаг Гитлерга ўз декретлари билан мамлакатни бошқариш ҳуқуқини берувчи қонун қабул қилди. Гитлер чекланмаган ҳуқуқларга эга бўлди. Рейхстаг сақлаб қолинсада, унинг аҳамияти қолмади. Немис ўлкаларининг автономияси бекор қилинди: ўлкалар Гитлер тайинлаган махсус кишилар томонидан бошқарила бошлади. 1934 йил августида Гинденбург вафотидан сўнг президентлик лавозими битирилди. Гитлер президентлик ҳуқуқини ва ваколатини ҳам ўз қўлига киритиб олиб тотал (умумий, ялпи) диктатура ўрнатди ва умрбод "фюрер” (доҳий) ва "рейхсканцлер” унвонига эга бўлди.
Ҳокимиятни эгаллагач, Гитлер нацистлар партиясидан бошқа барча сиёсий партия ва ташкилотларни таъқиқловчи фармон чиқарди. Рейхстаг тарқатилди, касаба уюшмалари ўрнига нацистлар партиясига тўлиқ бўйсунувчи ва корхоналарнинг хўжайинлари иродасига итоат этувчи "Германия меҳнат фронти” ташкил қилинди. Барча матбуот нашрлари (газеталар, журналлар, бюллетенлар) ёпилди ёки нацистлар партияси назорати остига ўтказилди. Барча болалар ва ўсмирлар ташкилотлари тарқатилди ёки нацистлар ташкилотларига бўлажак аъзоларни тарбияловчи "Гитлерюгенд” ёшлар ташкилотига қўшиб олинди. Давлат аппаратида пухта тозалаш ишлари амалга оширилди.: нацистлар мафкурасидан озгина чекингани сезилган юз минглаб хизматчилар ишдан бўшатилдилар, уларнинг ўринларини эса жигарранг мундирдаги "партайгенноссе” (яъни нацистлар партияси аъзолари) эгалладилар.
+уролли кучларда барча офицерлар нацистлар партиясига аъзо бўлишлари ва Гитлер мафкурасига сўзсиз итоат этишлари шарт эди. 1933 йил охирига келиб мухолиф марраларда турган барча ташкилотлар йўқ қилинди. Террор фақат сиёсий рақибларни йўқ қилиш воситаси эмас, немис халқини қўрқитиш омили ҳам ҳисобланиб, ҳар бир немис фуқароси қаршилик кўрсатишнинг бефойдалигини, қаршилик кўрсатган муқаррар ҳалок қилинишини ва нацистлар раҳбариятига сўзсиз итоат этиш зарурлигини англаб етиши лозим эди. Нацистлар тузумининг бош жазо идораси хавфсизлик отрядлари (СС) бўлиб, уни Генрих Гиммлер (1900-1945) бошқарарди.
ССнинг таркибий қисмини махфий полиция (гестапо) ва СС қўмондони (рейхсфюрер)нинг хавфсизлик хизмати - СД ташкил қилди. Улар халқи ва босиб олинган ҳудудларнинг аҳолиси устидан ялпи назорат ўрнатдилар.
"Рейх душманлари”, яъни ўзгача фикрловчилар, демократик ташкилотларнинг вакиллари, ҳарбий асирларни оммавий равишда қирғин қилиш учун махсус концентрацион лагерлар барпо этилиб, уларда одамлар оммавий қирғин қилинди. Бундай лагерлар жами 15 та бўлиб уларда 10 млн.га яқин одам йўқ қилинди. Нацизм яҳудий аҳолини тўлиқ қириб ташлашнинг махсус дастурини ишлаб чиқди. Нацистлар ҳокимиятни қўлга киритганларидан сўнг антисемитизм расмий сиёсатга айланди. Бу инсоният тарихидаги энг шафқатсиз, ғайриинсоний ва кенг миқёсли ирқий таъқиб бўлди. Нацистлар антисемитизмдан "оммани алангалатувчи руҳий учқун” сифатида фойдаландилар. Яҳудийлар махсус ажратилган жойлар (гетто)да яшашлари лозим эди, улар давлат идораларида ишлаш ҳуқуқидан маҳрум қилиндилар, шунингдек, улар кийимларида махсус белги (олти қиррали юлдуз) тақиб юришга мажбур эдилар. Махсус дастур ("холокаст” - якуний қарор)нинг амалга оширилиши натижасида Европада 6 млн.дан ортиқ яҳудий қириб ташланди.
Германия иқтисодиётида мамлакат саноатининг асосини ташкил қилувчи 30 та энг йирик саноат концернлари - "ИГ Фарбениндустри” (кимё маҳсулотлари, дори-дармон, порох, синтетик бензин ва каучук ишлаб чиқариш), "Ферайнигте Штальверке” (пўлат ишлаб чиқариш), "Крупп”, "Флик”, "Маннесман”, "Сименс”, АЭГ ва бошқалар етакчи ўрин эгаллаб турарди. Бутун нацистлар сиёсий тизими уларнинг имкон қадар кўп фойда қилишлари асосига қурилди ва бутун немис халқи уларнинг хизматига жалб қилинди. Гитлер уларнинг бойиши учун энг қулай шароитларни яратиб берди. "Крупп”нинг даромади 1934-1940 йилларда 4 баравар, "ИГ Фарбениндустри”нинг даромади 17 баравар, "Флик”ники - 65 баравар ошди.
1936 йилда милитаристик "4 йиллик план” қабул қилинди. Автаркация сиёсати (босқинчилик урушига тайёрланиш учун мамлакат мустақил иқтисодига эга бўлишга қаратилган иқтисодий сиёсат) "ёғ ўрнига замбарак” сиёсати юргизилди. 1937 йилгача қайта қуролланиш учун 46 млярд марка сарфланди. Тўрт йил ичида барча мамлакатларнинг армиясидан бир неча баравар устун бўлган энг замонавий армия ташкил қилиниши лозим эди. Бутун сиёсат фақат уруш олиб бориш нуқтаи назаридан кўздан кечириларди. қисқа вақт ичида саноатчилар энг замонавий қурол-аслаҳаларни яратдилар. Танклар, самолётлар ва артиллерия бошқа мамлакатларнинг қуролларидан сифат жиҳатидан анча устун эди. Барча имкониятлар қурол-аслаҳа ишлаб чиқаришга сафарбар этилди. "Мой ўрнига тўплар” - нацистлар раҳбариятининг шиори шундай эди. Германиянинг урушга тайёргарлик кўриш борасидаги харажатлари беш йил ичида 10 баравар ошди, бу даврда 90 млярд. марка сарф қилинди. 1939 йилда қуролланишга мутаносиб нархларда Англия - 5 млрд., Франция - 2,3 млрд. марка пул сарфлагани ҳолда, Германиянинг бу борадаги харажатлари 18 млрд. маркани ташкил қилди.
1938 йилда Германия саноат маҳсулотининг ялпи хажми жиҳатидан Англия ва Франциядан яна ўзиб кетди ва капиталистик д
|
| Категория: tarix | Добавил: admin (04.12.2010)
|
| Просмотров: 2174
| Рейтинг: 2.0/1 |
Добавлять комментарии могут только зарегистрированные пользователи. [ Регистрация | Вход ]  --> |
