Versal — Vashington tizimi urushdan keyingi
keskinlikni yumshatishga ma’lum darajada xizmat
qildi. Uning bu xizmati xalqlarning o‘z taqdirini
o‘zi belgilashi huquqining hamda urushga nizoli
masalalarni hal etish vositasi sifatida qaramaslik tamoyillarining tan
olinishida o‘z ifodasini topdi.
Bundan tashqari, Millatlar Ittifoqining tuzilishi hamda qator Yevropa
davlatlari mustaqilligining tan olinishi katta ahamiyatga molik tarixiy voqealar
edi. Biroq Versal — Vashington tizimi mustahkam tinchlikning qaror
topishiga asos bo‘la olmadi. Xo‘sh, nega?
Birinchidan, Antanta davlatlari urushdan keyingi qayta qurishlarning
barcha og‘irliklarini yengilgan davlatlar hisobidan hal etishga urindilar. Ular
yengilgan davlatlar xalqlarining urush chiqarishda aybdor bo‘lgan hukmron
sulolalari va hukumatlarini ag‘darib tashlaganliklarini inobatga olmadilar.
Bular, o‘z navbatida, yengilgan davlatlar fuqarolari ongida milliy
xo‘rlanish tuyg‘usini qo‘zg‘atdi. Bu esa shovinizm va milliy mustaqillik
g‘oyalarining keng ildiz otishiga yo‘l ochdi.
Ikkinchidan, xalqlarning o‘z taqdirini o‘zi belgilashi qoidasidan kelib
chiqib, milliy davlatlar tuzishda tuzatib bo‘lmas suiiste’molliklarga yo‘l
qo‘yildi. Yangi davlatlar chegaralari shunday belgilandiki, natijada 19 mln ga
yaqin kishi o‘zi mansub bo‘lgan millat nomi bilan atalgan davlat fuqarosi
bo‘la olmay qoldi. Ular boshqa davlatlarda «milliy kam sonli xalqlar» atamasi
ostida yashay boshladilar. Binobarin, bu 19 mln ga yaqin kishining mavjud
ahvoldan noroziligi tinchlikka tahdid solmay qolmas edi.
Uchinchidan, yangi tashkil etilgan davlatlar chegarasi shunday belgilandiki,
ular bir-biriga chegara da’vosi bilan istalgan paytda chiqishi mumkin
edi. Bu omil ham tinchlikni xavf ostida qoldirardi.
To‘rtinchidan, Versal — Vashington tizimi shartnomalarining amalda
bajarilishini ta’minlovchi kuchli mexanizm (vositalar) vujudga keltirilmagan
edi.
Tuzilgan yangi xalqaro tashkilot — Millatlar Ittifoqiga bunday vakolat
berilmagan edi. Antanta davlatlari ham bunda qodir emas edilar. Chunki
kecha ittifoqchi bo‘lgan bu davlatlar o‘rtasida urushdan keyin vujudga kelgan
ziddiyatlar amalda ittifoqchilik majburiyatlarini yo‘qqa chiqargan edi.
Beshinchidan, sobiq Germaniya va Turkiya imperiyalari xalqlariga
mustaqillik amalda mandat tizimining vasiylik tamoyili bilan niqoblandi,
xolos. Yirik mustamlakachi asosiy davlatlar Buyuk Britaniya va Fransiya
«buyuk vasiy»lar ham bo‘lib oldilar. Mustamlaka xalqlar milliy-ozodlik kurashini
davom ettirdilar.
Oltinchidan, Versal — Vashington tizimi Sovet Rossiyasining ishtirokisiz
yaratildi. Antanta sovet davlatiga dushman Germaniya bilan separat sulh
tuzgan sotqin deb, bolshevizmga esa dushmanlik ko‘zi bilan qaradi.
Versal — Vashington tizimiga kiruvchi birorta ham shartnomani
imzolamagan Sovet davlati bu tizimga nisbatan muxolifat bo‘lib qoldi.
| 
