Kongressining yuqori palatasi (Senat)
Versal shartnomasida AQSHning manfaatlari
hisobga olinmagan, degan vaj bilan bu shartnomani
ratifikatsiya qilmadi.
Jahon urushidan qudratli bo‘lib chiqqan AQSH Osiyo — Tinch okean
mintaqasida yangi tartiblar o‘rnatilishidan eng ko‘p darajada manfaatdor
davlat edi. Tabiiyki, o‘rnatiladigan bu yangi tartiblar AQSHning
manfaatlariga to‘la mos kelishi shart edi. Chunki yer kurrasining bu
mintaqasidagi davlatlararo munosabatlar Buyuk Britaniya va Yaponiya
o‘rtasida 1902-yilda imzolangan shartnomaga asoslanib kelmoqda edi.
Birinchi jahon urushi yillarida qudratli harbiy-dengiz floti yarata olgan
va flotning katta qismini Tinch okeanga joylashtirgan AQSHni bu holat
mutlaqo qoniqtirmas edi.
Endi, AQSH bu qudratli floti yordamida ushbu mintaqaning yetakchi
davlati bo‘lib olishni astoydil xohlar edi. Buyuk Britaniya–Yaponiya
mavqeyiga shu yo‘l bilangina putur yetkazishi va ularning ittifoqini yo‘qqa
chiqarishi mumkin edi. Shu niyatni ro‘yobga chiqarish maqsadida AQSH
yangi konferensiya chaqirilishiga erishdi.
Bu konferensiya Vashington shahrida 1921-yilning 12-noyabridan 1922-
yilning 6-fevraligacha ish olib bordi. Konferensiya ishida Tinch okean
havzasida shakllantiriladigan yangi tartiblar bevosita o‘z manfaatlariga
daxldor bo‘lgan 9 davlat (AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiya, Fransiya,
Italiya, Belgiya, Gollandiya, Portugaliya va Xitoy) vakillari qatnashdi.
Sovet Rossiyasi bu konferensiyaga ham taklif etilmadi. Vashington
konferensiyasida 3 ta muhim shartnoma imzolandi. Ularning birinchisi
1921-yil 13-dekabrda imzolangan «To‘rtlar shartnomasi» (AQSH, Buyuk
Britaniya, Fransiya va Yaponiya) edi. Bu shartnoma Tinch okeandagi
qaram orollar va mulklar xavfsizligining kafolati hamda bu joylarga nisbatan
manfaatlarni birgalikda himoya qilish masalasiga oid edi. 1922-yilning 6-
fevralida «Beshlar shartnomasi» (AQSH, Buyuk Britaniya, Yaponiya,
Fransiya va Italiya) deb nomlangan shartnoma imzolangan. Bu shartnoma
xalqaro munosabatlar tarixida qurollanishni cheklovchi birinchi shartnoma
edi.
Shartnoma bo‘yicha AQSH va Buyuk Britaniya harbiy-dengiz flotining
umumiy suv sig‘imi 525 ming, Yaponiya flotiniki 315 ming, Fransiya va
Italiya flotlariniki (har biriniki) 175 ming tonnadan oshmasligi kerak edi.
Bundan tashqari, tomonlar suv sig‘imi 35000 tonnadan ortiq bo‘lgan kema
qurmaslik yoki sotib olmaslik majburiyatini oldilar. Shunday qilib, AQSH
o‘zining dengizdagi asosiy raqibi Buyuk Britaniyaning dunyoning eng qudratli
harbiy-dengiz floti miqdoriga ega bo‘lish maqsadini yo‘qqa chiqarishga
erisha oldi.
Ayni paytda, bu shartnoma suv osti floti xususida hech qanday cheklashni
belgilamadi. Bu shartnoma matnida Yaponiya AQSH va Buyuk Britaniya-
ning Yaponiya sohillariga 5 ming km dan yaqin masofada harbiy dengiz
qarorgohi qurmaslik majburiyatini qayd eta oldi.
6-fevral kuni uchinchi shartnoma — «To‘qqizlar shartnomasi» — imzolandi.
Bu shartnoma Xitoyga oid edi. Ma’lumki, Xitoy ham Versal
shartnomasini imzolamagan. Buning sababi — Germaniyaning Xitoydagi
mustamlakalari Xitoyga qaytarib berilmay, Yaponiyaga berib yuborilganligi
edi. Germaniya mustamlakalarining Yaponiyaga o‘tishi va uning yanada
qudratli davlatga aylanishi AQSHni xavotirga solmay qolmadi. Shuning
uchun Vashington konferensiyasida AQSH bu mustamlakalar Xitoyga
qaytarib berilishiga erishdi.
Bundan tashqari, «To‘qqizlar shartnomasi» Xitoy suvereniteti va hududiy
yaxlitligi tan olinishini e’lon qildi hamda bu 9 davlat Xitoyni ta’sir doiralariga
bo‘lib olishga intilmaslik majburiyatini oldilar. Ayni paytda shartnomada
Xitoy bilan munosabat o‘rnatishda ochiq eshiklar va teng imkoniyatlar
tamoyili barcha davlatlar uchun barobar ekanligi ta’kidlandi. Chunki bu
tamoyillar AQSH uchun ham Xitoy eshiklarini ochar va kelgusida u yerda
o‘z raqiblarini siqib chiqarish imkoniyatini tug‘dirar edi. Vashington konferensiyasi
qarorlari Versal shartnomasiga qo‘shimcha sifatida Osiyo — Tinch
okean mintaqasidagi kuchlarning yangi nisbati uchun asos bo‘ldi va Versal —
Vashington tizimini nihoyasiga yetkazdi.
| 
