Урта асрларда Туркия.
1. XV аср охири XVI асрда Усмонийлар империясини ўсиши.
2. Сулаймон I даврида Туркия урушлари.
3. Сулаймон I нинг ички сиёсати.
4. Усмонийлар империясининг тушкунликка юз тутиши.
XV аср охири XVI асрда Усмонийлар империясини ўсиши.
Туркия империяси 1453 йилда Константинопол эгаллагандан кейин яна кенгая бошлади. Муҳаммад II 50-60 йилларда Болкон ярим оролида Сербияни, Босния, Герцоговина, Албанияни истило қилди. (Турклар Албанини 2 марта дастлаб 1440 йили бошида, 2 марта 1468 йили эгаллаган. Иккинчи юриш ўртасида Албанлар мустақиллик учун тинмай курашганлар. 1443 йили Албанлар йўл бошчиси Георг Кастриот (Искандарбег) туркларга қарши курашни Круя шаҳрида бошлаб, 25 йилча Албания мустақиллигини сақлаб турди, унинг вафотидан кейин (1468 йили) 1478-1479 йилларда бошланган ўзаро жанжал, низолар натижасидаги Турклар Албанияни тамомила эгалладилар).
Муҳаммад II нинг набираси Салим I замонида (1512-1520) Туркларнинг юриши яна бошланди. Озарбайжон, Арманистон ва Грузиянинг бир қисми, Доғистон ва Курдистон эгалланди. Сўнгра Салим Сурия ва Мисрни босиб олиб (1517 йил) бутун ислом дунёси бошлиғи сифатида халифа унвонини олди. Крит, Кипр ва Ўрта денгиздаги бошқа ерларини ўз қўлида сақлаб қолиши учун Византия Туркияга ҳар йили катта солиқ тўлаб турарди.
Сулаймон I даврида Туркия урушлари.
Султон Сулаймон I Қонуний даврида (1520-1566) Усмонийлар империяси ғоят катта қудратга эришди. Дастлаб Родос ва Белград олинди. 1526 йили Мохач ёнида чех ва венгирларнинг бирлашган армияси мажақланди. Валахия ва Молдавия вассал князликларга айлантирилди. Улар Портага хирож тўлар мустақил сиёсатдан маҳрум эдилар. (XVI асрдаёқ Европадаги расмий дипломатик хужжатларда Туркия хукумати Порта деб аталарди. Бу ном лотинча "porta”-дарвоза, туркча :kanu”-қопини бостир дегани. Туркия Минстрлар Совети мажлиси биноси «кану» дейиларди. Совет биноси Султон қабул маросими ўтказадиган тахтли зал эшиги яқинида жойлашган эди).
1529 йили Сулаймон Венани қамал қилиб, ололмади Эронга қарши бошланган урушда Боғдод билан бирга Месопотамия эгалланди. Шимолий Африка бўйлаб силжиб бориб Триполи (Ливия) ва Жазоир ишғол қилинди. Сулаймон замонида бутун Арабистон турклар қўлига ўтди. XVI асрда 3 қитъада жойлашган Усмонийлар империяси илгариги Византия империяси ва Араб халифалиги эгалланган ерларни бирлаштирди. Ўрта денгизнинг бир қисми, Қизил денгиз, Форс култиги улар қўлида бўлиб,Ю Султон Хиндларнинг португалларга қарши курашида ёрдам берарди. Сулаймон даврида Туркия Европа сиёсатида катта роль ўйнади. Француз короли Франциск I Габсбурогларга қарши Сулаймон билан расмий равишда иттифоқ тузди. 1529 йилги Венага юриши катта урушларнинг халқаси эди.
Франциск I Карл V томонидан аср олинган. Францискнинг онаси Сулаймонга хат ёзган. Сулаймон чет эллик савдогарларга имтиёзли савдо ёрлиқлари (капитулятциялар) бера бошлаган биринчи султон эди. 1535 йили у Француз савдогарларига Туркиянинг ҳамма портларида озгина (5%) бож тўлаш шарти билан савдо қилиш ҳуқуқини берди.
Сулаймон I нинг ички сиёсати.
«Қонуномон Сулаймоний»га 1566 йил санаси қўйилган. Туркия эгаллаб турган худудлар маъмурий тузилиши Сулаймон вақтида бир хил шаклга солинди. Бутун империя 21 вилоятга, вилоятлар 250 санжақ (район)га бўлинди. Вилоят хукмдорини вали Санжақ бошлиғи Санжарбек деб аталарди. Сулаймон турк қўшинларини янчарлар деб аталган имтиёзли қисмини тартибга солган. Махсус регламент тузди уларнгинг сони 40 мингга етказилди. Янчарлар мунтазам суратда катта маош олиб турардилар. Уларга урушдан бўш пайтларида савдо ва хунар билан машғул бўлиш учун турли имтиёзлар берилди.
Туркиянинг асосий харбий кучини феодаллар лашкарлари ташкил этган 250 мингга қадар. Турк деҳқонлари давлатга солиқ тўлаш билан бига ўз феодалларига ер, сув, иморат, чорва, тегирмон хақи ets тўлашлари лозим эди. Феодал ўз еридан қочиб кетган деҳқонни маълум муддат ичида қидиришга хақли эди.
Серблар, Греклар, Балгарлар, Валахлар, (румин) ets мусулмонларга нисбатан давлатга икки баравар кўпроқ солиқ тўлашлари керак эди. Уларни мол-мулки дахлсизлиги тамин этилмаган. Диний расм одатларини бажариш учун олинган рухсат хақи ҳам тўлардилар. XVI-XVII асрлар мобайнида бу халқлар усмонийлардан озод бўлиш учун курашдилар. Партизанлар – болгар ва сербларда гайдуклар, грекларда-клефтлар, Далмацияда-ускаклар деб аталарди. Партизанлар харакати тарқоқ ва пароканда эди. Партизанлар Болкон яриморолидаги Турклар хокимиятини ўз кучлари билан тўгата олмасдилар. Бундан ташқари муваффақиятсиз тугаган ўнлаб фитна ва қўзғолонлар уюштирилди. Уларга Славян давлати, кучайиб бораётган Россия ўз манфаатларини кўзлаган холда ёрдам бериши мумкин эди. «Дядо Ивань».
Усмонийлар империясининг тушкунликка юз тутиши.
Турли миллат ва давлатларни ишғол этган туркиянинг сиёси тузуми, идора қилиш системасининг ўзида хам зиддиятлар ва заифликлар мавжуд эди. Сулаймоннинг ворислари даврида фитналар авж олди. Фитналарда Янчарлар хам иштирок этардилар. Солиқлар ошиб борар, лекин ишлаб-чиқариш кучлари секин ривожланарди. Туркиядаги савдо. саноат ишларида асосий ўринни француз, Инглиз, Грек, Арман, Сурияликлар эгаллаган эдилар. Агрессив ташқи сиёсат ички сиёсатга вақт ажратишга деярли йўл бермасди.
Турклар XV-XVI асрнинг биринчи ярмидаги катта ғалабалардан сўнг XVII аср охири XVIII аср бошларида империя територияси анча торайиб қолди. Турклар биринчи марта 1571 йилда Аспанта ёнида Европаликларга катта мағлуб бўлдилар. Испния, Венеция ва Папанинг бирлашган флоти (бошлиғи Филип II нинг укаси Дон Хуан Австрийский) турларни енгди. Кейинроқ Туркия Кипрни тортиб олди. Шунга қарамай мағлубият уларнинг ички ахволига ёмон таъсир қилди. XVI асрни 70-90 йилларида кескин ижтимоий-сиёсий таназзул оқибатида бир неча қўзғолонлар кўтарилди. 1591 йили кўпчилик вилоятлар Султон Мурод 3 га (1574-1595) қарши бош кўтардилар. Мухаммад 3 подшолиги даврида (1595-1603) сипохийлар ва Янчарлар ғалаёнлари юз берди. Сарой тўнтариши оқибатида султон ўлдирилди.
XVII аср бошларида Эрон шохи Аббос 1 Озарбайжон. Арманистон, Шарқий Грузия, Гуржистон, Мосул ва Боғдод шахарлари билан Месопотамияни босиб олди. Бу ерларнинг 1 қисми 1639 йили қайтариб олинди. Сабаб Туркиянинг кучайганлиги эмас, кўпроқ Эроннинг заифлашгани.
Россия ва Туркия ўртасидаги биринчи тўқнашув XVI асрнинг иккинчи ярмида юз берди. Азовни эгаллаган турклар Астраханни ололмай чекиндилар. Иккинчи тўқнашув XVII асрнинг 30-40 йилларда бўлди. Запароже казаклари Азовни босиб олиб (1637 йил) бир неча йил эгаллаб турдилар. "Азовда ўтириш" Казаклар Москвадан ёрдам сўрадилар. Россияда молиявий қийинчилик ва Полша билан уриш Подшох М. Федорович Казакларга Азовни бўшатишни буюрди (1643йил). Россия тайёр эмас урушга. 30 йиллик уруш даври (1618-1648) Туркия билан Франция. XVII аср иккинчи ярмида Туркия, Австрия, Венеция ва Россияга қарши урушларда мағлубиятга учради. Европа давлатларининг Туркия билан Сепарат сулх тузишга интилардилар. (Туркия територияси катта қулай географик вазият). Англия Франция учун Туркия империяси заифлашган бўлсада керак эди.
|
