XI-XV асрларда Ветънам давлатининг марказлашган давлатга айланишида жуда катта ўзгаришлар амалга оширилди. XI-XV асрларда Ветънам марказлашган давлатда феодал муносабатлар юқори даражага эришди. Шаҳарлар, савдо, пул муомаласи, темир махсулотлари, туз, қора мол, гуруч ва бошқа махсулотлар билан ички савдо ривожланди. Бундан ташқари Ветънам халқининг мўғул босқинчиларига қарши кураши кичик феодалларни фикри ер эгаларига қарши кураши XI-XIII асрлардаги Дайвъет урушлари XV асрда Ветънамнинг иқтисодий ривожи салохиётининг узиб бориши йирик марказлашган Веътнам давлатига асос солинди. Вуа подшохлиги ва давлат ер хизматчилари ташқарии мансабдор аристократлар Вуа қариндош-уруғлари асосий ўрин эгаллаган. Бу ер бошқарувчилиги тури Ветънам феодализмининг ривожланишида муҳим роль ўйнаган. Марказлашган феодал давлатнинг шакллантиришда Ли сулоласи марказлашган сиёсатни олиб бориб, йирик феодал ва тоғлиқ халқларни қаршилигини енгиб давлатни харбий ва маъмурий томондан кучайтирган. Дайвет урушлари XI асрда химоя уруши деб аталган. Булар Шимолдан Хитой босқинчиларига қарши Жанубда Тямпа давлатига қарши уруш олиб бордилар.
XI асрда ветънамни марказлаштирилган давлатга айланиши.
XI асрда Ветънам марказлаштирилган давлатга айланади. Феодал муносабатлар юқори даражага эришди. Ерлар бошқарувчиси эса ер тарқатувчи феодал давлатлар хисобланиб, у ерларда подшох тақсимларди. Вуа (подшох)да ер бошқарувчилигидан ташқарии, унда ўз ихтиёжларини қондириш учун бир қанча ер майдонларига эга бўлганлар. Қолган ерларнинг айрим қисми вақтинчалик кичик ва ўрта феодал чиновникларга, фуқаро ва харбий хизмат пайтида солиқ олиб фойдаланиб туриш учун берилган эди. Битта ёки бир нечта бошинадан. Шу сабабдан йиғиладиган солиқ хазинага тўланадиган олдинги рента-солиқ миқдоридан ошмаслиги керак. Бу ерлар авлоддан-авлодга мерос сифатида ўтказилмаган. Шу феодал ер бошқарувчили тузуми XVII аср охирига келиб давлат хизматчиларинга ер майдонларини ажратилган, кейинчалик феодал-чиновникларни ўрнига хусусий меросхўрлар келиб чиққан.
Вуа (подшох) ва давлат.
Вуа (подшох) ва давлат хизматчилари ер майдонларидан ташқари мансабдор арестократлар Вуа қариндош-уруғлари асосий ўрин эгаллаган. Бу ер бошқарувчилиги тури Въетнам феодализмининг ривожланишида муҳим роль ўйнаган. XIV аср ўрталарига келиб марказий хокимиятнинг сустлашганлиги ва давлат ер майдонлари қисқарганлиги сабабли арестократларнинг ерлари умумий ер майдонининг 1/6 қисмини ташкил этган. Хусусий ер эгаларининг қаторларини ўзлаштириш учун ҳуқуқ берилган. Бу ўзлаштирилмаган ерлар асосий босиб олинган ва ботқоқларни қуритилишига кенгайтирилган. Чуанг – зиенлар – йирик мансабдор аристократлар шу тариқа ривожланиб борган.
XI-XII асрларда Жанубий-Шарқий Осиёда ривож топган Будда манастирлари йирик ер эгалари хисобланган. Монастирлар катта ер майдонларига эгалик қилиб бутун обшиналарга эгалик қилган. Монастирларга қарашли ерлар давлат солиқларидан озод бўлган. Деҳқонлар ҳарбий хизматга хам чақирилганлар. XV аср охирига келиб марказий хокимият кучайгандан сўнг кўпчилик монастирларга қарашли ер майдонлари хазина хисобига қайтарилган. Обшинада мехнат қилаётган 20-60 ёшгача бўлган деҳқонлар жон хисоби ва ер хисобига солиқ тўлашган, мажбурий харбий хизматда бўлган.
Обшинада иқтисодий юридик хамда диний масалалар умумий йиғилишда хал этилган. Обшиниклар ахолининг асосий қисмини ташкил этган. Улардан олинган рента – солиқ хисобига хамма тоифадаги феодалларни таъминлаган. XI-XV асрларда хукмронлик қилган сулолалар (кейинчалик Чан, биринчи марахлар Ле) деҳқонларни эксплуатасияк қилиш қулай бўлганлиги учун обшиаларни сақлаб қолишга харакат қилган
Обшиалар ўрта асрлардаги дайвьетнинг энг паст хўжалик ва маъмурий иш юритувчи субъект бўлиб XVIII асрларгача сақланиб қолган. Обшина кўчлари билан катта иригацион ва шаҳар қурилишлари бунёд этилган.
Давлат ерларидаги обшина деҳқонлари давлат хазинасига солиқ тўлашган ва юридик жихатдан озод бўлишган. Мансабдор аристократлар ерларидаги обшиналар деҳқонлари тўла озодлик ҳуқуқларига эга бўлишмаган. Ер эгаларига тобе бўлишган.
XI-XV асрларда шаҳарлар ва савдо.
Въетнамнинг йирик шаҳарлари ва савдо маъмурий марказларидан Тханглуанг, харбий маъмурий марказ Хоата ва ташқи савдо маркази Вандон бўлган.
XIII-XV асрлада темур махсулотлари, туз, қора мол, гуруч ва тўкил махсулотлар билан ички савдо ривожланганлиги сабабли шаҳарлар жадал усул олган, асосий денгиз ва дарё ёнларидаги шаҳарлар ўрта асрдаги Въетнамни транспорт нурлари асосий денгиз ва дарё ёқалаб бўлган. Ташқи савдо Въетнамни ўзида ишлаб чиқарилган (лак, темир, фор-фор) маҳсулотлари Билан Въетнам портлари орқали амалга оширилган. Хиндистондан шарққа фақат Въетнам портлари орқали йўл олинган.
XV асрдаги Дайъвет савдо шаҳарларида араб, хин два бошқа мамлакатлардан ҳам савдогарлар бўлган.
XIV аср охири XV аср бошларида чорак аср давомида қоғозли пул муомалага киритилиб, юқори ривожланиш даражасига кўтарилган, лекин XV асрнинг иккинчи чорак 100 йиллигида феодал хукумати қоғозли пулларни муомаладан чиқарган.
XI-XV асрларда савдогарлар ташкилоти мамлакатнинг сиёсий хаётида иштирок этишмаган.
Марказлашган феодал давлатни шакллантириш.
Ли сулоласи марказлашган сиёсатини олиб бориб, давлат шоличилик водийсига, яъни савдо ва дарё ёқасида жойлашган Тханилаунг шаҳрига кўчиган. Бу Вуа сулоласи йирик феодал ва тоғли халқларни қаршилигини енгиб, давлатни харбий ва маъмурий томонидан кучайтирган. Давлат аппарати қатъий назорат остига олинган, мансабдор шахслар Вуа ўзига қасам ичганлар. Шу йилларда Вуа шахсий гвардияси ташкил топган.
Мамлакат 26 вилоятларга бўлиниб, ҳар бир вилоятда Вуа қариндошларидан ёки яқин кишиларидан бошчилик қилган. Ўз ўрнида вилоятларда кичик бўлинмаларга бўлиниб, энг паст маъмурий ташкилот обшиналар бўлган. Мансабдор аппаретларни қайта ташкиллаштириш билан бирга интизомий армия ташкил этилган. Бу армия асосан феоддлар ёлланган гуруҳлари ўрнига обшинадан чиққан деҳқонлардан тузилган.
Ли сулоласини қайта қуриш Ли Тхиен Тонг (1054-1072) бошчилигидаги харбий қайта қуриш билан якун тонган ва харбий (солиқ) киритилган.
XI-XII асрларда дайвъет урушлари.
Дайвъет XI асрда бирданига жануб ва шимолда икки томонлама уруш олиб борган. Бу урушлар химоя уруши бўлиб, шимолдан хитой босқинчиларига қарши ва жанубда Тямпа давлатига қарши уруш олиб борган. Тямпа давлатига қарши уруш II асрларда бошланган. XI-XII асрларга келиб, Дайвъет жанубига тинимсиз хужум қилишга ўтган ва Въетнам деҳқонлари аста-секин марказий ва кейинчалик жанубий Въетнам ерларига кўчиб ўтишган. Въетнам деҳқонларининг кўчиб ўтишлари Дайвъетнинг жанубига қарши урушни енгиллаштирган. Тямпа флоти мунтаззам равишда Дайвъет мамлакатини жанубий туманларини талон-тарож қилишган, лекин ички мағлубиятга учраган теми феодаллари ўз дружиналари билан Дайъвет мамлакатига ўтиб кетишган. Буларни асосий Тямпа амалдорлар ва тахтга номзод амалдорлар бўлганлар. XI аср ўрталарига келиб ички низолар кўпайганлиги сабабли Тямпа мамлакати хукумати сусайганидан 1034-1044 йилларда Дайвъет хужумга ўтиб, Тямпа қиролини мағлуб этиб, Тямпа пойтахтини эгаллаб олган.
1075 йил Сунси империяси ва Дайвъет чегарасидаги қабилалар қўзғолонидан фойдаланиб, Въетнам феодаллари шимолий қўшинларига қарши жуда катта харбий юриш қилганлар. Буюк саркарда Ли Тхионг Киета бошчилигидаги армия икки калонна бўлиб, шимолий қўшинларни тор-мор этган ва рақиб қўшинлари қолдиқлари икки катта шаҳарларга Гуанч Жоу ва Инч Жоуга беркиниб олишган. Тез орада Инч Жоу шаҳри умумий хужум Билан босиб олинган. Хатарли холатда қолган Суналар жанубга катта армия юборганлар, шунда Ли Тхион Киет чекинишни бошлаган. Дайвъет армиясининг ўз юртида тахқирлаш омадсизларча якун топди ва сунна саркардалари Дайвъетдан чиқиб кетишга мажбур бўлишган. Урушлар якунида Дайвъет (хозирги Каобанг) бутун бир вилоятни қўлга киритган. Жанубда бир неча туманларни босиб олган.
XII аср охирларига келиб марказий хукуматни сустлашганлиги ва йирик феодаллар полицияси кучайганлиги бошланган. Йирик қурилишлар бошланганлиги сабабли солиқ сиёсати кучайганлиги оқибатида иқтисодий қийинчиликлар келиб чиққан. Мамлакатда деҳқонлар қўзғолон кўтара бошлаган. Шу билан бирга Дайвъет ташқи сиёсий холати хам ёмонлашиб борди. Бу шароитда кичик ва ўрта феодалларни бириктириш Чан Тху До бошчилигида бўлиб ўтди. Чен Тху До Ли сулоласидан келиб чиққан бўлиб, 1225 йил хукумат Чан сулолаларига ўтган (1225-1400 йилагача).
Чан даври марказлашган бюрократик давлатининг ривожланиши бўлиб ўтди. Иқтисодий асос бўлиб, обшина (СА) лар давом этарди.
Въетнам халқининг мўғул босқинчиларига қарши кураши.
Дайвъет 1257 йилда Мўғул босқинчиларига дуч келишди. Въетнам феодаллар Мўғул сиёсатини яхши билишарди, улар харбий босқинчилик ниятларини хич этишарди. Мўғуллар аввал Сунна мамлакатига ўтказиб юборишини сўраганлар. Давлат хукумати эртами кечми ўз хукуматига хужум қилишини билиб рад жавобини берганлар.
Въетнам халқи жуда қаттиқ қаршилик кўрсатган, партизан отрядлари ташкил этилиб, қашқатгич зарба бериш бошлаган. Тинимсиз жанглар ва тропик иқлимга чидамаган Мўғул армияси чекинишга мажбур бўлганлар ва давлатни тарк этганлар.
1282 йилда давлат яна мўғул хужумини қайтарган, улар тахтга ўз одамини қўймоқчи бўлган ва бу сафар Тямпа мамлакатига уруш ўтиб кетишни сўраганлар.
1284 йил Мўғулистон хукумати Дайвъет ва Теми мамлакатига уруш эълон қилиб 500 минглик армияни юборган, лекин 200 минглик дайвъет армияси ва кўп минглаб партизан отрядлари қарши хужумга дуч келишган. Буюк саркарда Чанг Дао миллий қахрамон бўлган. Армия асосий зарбалар учун сақлаб қолиниб, партизан отрядлари билан уруш олиб борилган. Партизан отрядлари шахсан, Чанг Ханг Дао томонидан бошқариб борилган. Шундай қилиб, Мўғулларга –арши уруш умумхалқ урушига айланиб кетган ва ахолининг фидоийлиги ғалабага эришишда муҳим роль ўйнаган.
Чанг Ханг Дао асосий ўринда армияни сақлаб қолишга харакат қилган ва Пойтахтни тоғли туманларга кўчириб, шаҳарни қаршилик кўрсатмай ташлаб кетган. Шаҳарни босиб олган Мўғул армияси куйдириб кул бўлган вайроналарга кириб боришган. Мўғул гарнизонлари бир-бирлари билан алоқа тиклаши жуда қийин кечган, қуро-аслаха ва кийим-кечак Хитойдан араг етказиб бериларди. Босқинчилар Дайвъетни жанубий вилоятларига етиб бора олмадилар ва Сагату армияси қолдиқлари билан қўшилиша олмадилар. Дайвъет армияси ҳам жуда катта зарар кўриб флот бутунлай барбод бўлган эди. Шу шароитда кўп мансабдор арстократлар ва Вуа қариндошлари Мўғул тарафига ўтиб кетган эдила рва шу сотқинлар Дайвъет хукумати деб эълон қилинганди. Мўғул армияси Тямпа мамлакатида кемаларга ўтириб денгиз орқали қайтаётганда Қизил дарё (Хонг ха) яқинида Дайвъет армияси хужумига дуч келишди ва тўла мағлубиятга учрашди.
Бу жангда минглаб харбий асирлар олинган. 1285 йил июнь ойида мамлакат тўла мўғул босқинчиларидан озод этилган.
Мўғул хукумати Японияга юришини тўхтатиб, учинчи бор 300 минглик армия билан Яна жанубга Дайвъет мамлакатига юриш қилган. Ветна саркардалари денгиз орқали кетаётган кемаларга хужум қилиб, аввало озиқ-овқат захираси юкланган кемаларни чўктириб юборилган, Мўғул жангчилари тинимсиз жанглар ва озиқ-овқатларсиз қийин ахволда қолиб турли касалларга дучор бўлишган. Махсус қурилган тўсиқларда қолган Менгел флоти (400 га яқин харбий кемалар) тўла барбод бўлган (апрелнинг 1288 йил) Қуруқликдаги қуролли кучлари чегарани тоғли туманларда тўла яксон қилинган. Мўғул давлатининг юань сулоласи уч марта жанубга юриши омадсиз кечгани учун 1289 йил тинчлик битими тузилди. Тез орада Мўғул асирлари ўз ватанига қўйиб юборилди. Фақат сотқинларни жазоланди.
Въетнам маданияти.
XI-XIII асрларда Въетнамда миллий санъат ва адабиётнинг ривожланиши билан ажралиб турарди. Бу асарларда «Бир устун храми» архитектура ёдгорликлари Бутхан харами ва бошқа кўп миллий архитектура ёдгорликлари ривожланган. Кўплаб адабиёт асарлари ёзилди, миллий ёзувлар шаклланди. XIV аср охирига келиб Буддизм «ТХИЕН» давлат дини хизматини ўташдан тўхталиди. Будда монастирлари Въетнамда шимолий буддизм-махаяна келиб чиқишига асос бўлган.
Ле Тханг Тонг (1460-1497) вуаларни энг ўқмишлиларидан бўлиб, фан ва санъатга ўқув масканлари қурилишларига ватаълимга жуда катта маблағ сарфланган. Ле Тханг Тонг даврида «28 юлдузлар академияси» ташкил этилган.
Кичик феодалларни йирик ер эгаларига қарши кураши (Хо Кю Ли ислохоти).
Узоқ давр давом этган урушлар натижасида кўп деҳқонлар нобут бўлган, қишлоқ хўжалиги ва ирригацияни қайта тиклаш зарур бўлган. 1290 йилда мамлакатда очарчилик бошланиб деҳқонлар ўзерларини ташлаб ёки хусусий ер эгаларига сотиб юборишган. Захирадаги нонларни тарқатиш ҳам ёрдам бермаган. Шунга қарамасдан вуа Чан Ань Тонг давлатнинг жанубий чегаралари чегараларини кенгайтириш мақсадида кураш олиб борган. 1307 йили Теми давлатининг подшохи билан битилган шартномага асосан Овари вилоятларини қўлга киритган Инъом этилган вилоятдаги қўзғолон кўтаришган. 1311 йилда яна уруш бошланган. 1318 йилда ва 1326 йилларда урушлар қайта-қайта бўлиб турган.
Бу урушлар Дайвъет мамлакатини иқтисодини ва марказий хукуматини сусайтириб юборган эди. Уруш даврида ерларни деҳқонларга ерларни сотиб юборган йирик мансабдор аристократлар яъни марказий хукуматни бошқариш учун харакат қилар эдилар. Қўзғолон кўтарган тоғли ахолини қўллагани Лаосликлар Дайвъет мамлакатини жанубий вилоятларга хужум қилиб Дайвъет саркардаларини енгишди.
Солиқ тўловчи деҳқонлар қамбағаллашиб кетишини олдини олиш мақсадида хукумат солиқларини қайтариш билан бирга давлат захирасида бўлган маблағлардан деҳқонларга суда тариқасида бериш бошланган. Марказий хукуматни сусайиб боргани сабабли йирик феодаллар давлатига бўйсинмай қўйишган.
Тямпа мамлакати ўзига қарашли вилоятларни қайтариш учун уруш бошлайди. Тямпа қироли Те Бонг Ига бир неча марта Дайвъетнинг жанубий вилоятларини талон-тарож қиладилар ва мамлакат пойтахти Тханилаунга етиб боришади. 1369 йил мамлакат пойтахтини талон-тарож қилишади Йирик феодаллар ва ВУАни урушда қўллаб-қувватлашмайди, хазина бўш эди. Дайвъет мамлакатига эркин ва иқтисодий боғланиб қолган кўп минглик Въетнам ахолиси борлиги сабабли Тямпа қироли босиб олган ерларни тўла ўзлаштириб бўлмаган эди. Бу тун Дайвъет бўйига деҳқонлар йирки феодалларга қарши жанг олиб борардилар.
1371 йилда Дайвъет мамлактига ХО КЮИ ЛИ хукмронлик қилишни бошлайди. Кичик ва ўрта феодалларга таяниб йирик ва диний феодалларга қарши кураш олиб боради. 1377 йил Теми қироли яна уруш бошлаб, пойтахтгача келиб, талон-тарож қилиб кетишади.
Ерларни олди-сотди қилиш ва мерос қолдириш ман этилган. (қарам ерлар бундан мустасно). Обшиналар қайта тикланган бу қайта қурилишлар ўртасидаги Въетнамнинг қайта иқтисодий ривожланишига омил бўлган. Хусусий ерларни мерос қолдиришни ман этилиш мансабдор аристократларни хавф остига қолишини келтириб чиқарган ва уларга яна бир зарба берилган мерос ерлари чегаралаб қўйилган. 10 май (1 май 900 м.кв.). (Фақат Вуа яқин қариндошлари ерлари қолган холос). Бунинг натижасида жуда кўп ерлар қайтариб олиниб, деҳқонларга энг паст қийматга ижарага берилган.
Бу қайта тиклаш жараёнида йирик феодалларни апозитеяга дуч келишган, лекин Хо Кюи Ли қақшатгич зарба билан уларни енгиб чиққан. Аҳолини қайта рўйхатдан ўтказилганда эркаклар ярми рўйхатга тушмаганлиги аниқланади.
1402 йил Дайвъет яна Тямпа мамлакатига қарши уруш бошлади. Бу уруш давомида Тямпа қирол Хитой билан шартнома тузиб, шимолдан иккинчи фронт очилишини келишиб олган. Хитой хукумати Дайвъетдан шимолий вилоятлардаги ерларни талаб қилган. 1406 йил Хитой хукуматииннг кўп минглик армияси икки калонна билан бир шимолдан бири шимолий ғарбдан уруш бошлайди. 1407 йили Хо армияси тўла тор-мор этилиб, Хо ва унинг сафдошлари асрига тушадилар. Дайвъет мамлакати бўйлаб минглаб партизан гуруҳлари тузилиб, Хитой босқинчиларига қарши давом этади. 1418 йили Въетнам фидокорлари Ле Лои атрофида бирлашб, 1428 йил Хитой армиясини мамлакатдан қувиб чиқарадилар. Ле Лои, Ли сулоласининг бошлаб боради. (1428-1788).
Въетнамнинг XV аср иккинчи ярмидаги иқтисодий ривожланиши.
Дайвъетнинг ички низоларини баратараф этиш натижасида мамлакатда иқтисодий ва маданий ўсиш жараёни ривож топади. Обшиниклар яна ерга эгалик қилишни бошлайдилар.
Кичик ва ўрта феодаллар маош ола бошлаган, уларни ерларида тўла юридик ҳуқуққа эга бўлмаган обшиниклар иш юритишган. Хо Кюи Ли даврида мансабдор аристократлар бир қисми йўқ қилиниб ташланган, бир қисми эса Хитойга қочиб кетганлиги сабабли, Вуага мансабдор аристократлар деярли хавф туғдирмаганлар. Йирик монастир ерлари ўз якунини топган. Ҳамма нарса устидан Вуа якка хокимлик қилган.
Ле хукмронлик даврининг бошида ерларни қайта тақсимлаш билан бирга бир неча солиқ турлари бекор қилинган. Обшиниклар мавқеи анча яхшиланган, шу билан бирга обшиниклар миқдори кўпайганлиги сабабли рента-солиқ хажми кўпайган.
20-50 йиллардаги иқтисодий ва сиёсий ривожланишини Дайъветни XV асрини Въетнам феодализмининг олтин асри деб аталади. Шаҳарлар жуда тез ўсган, аҳоли сони 4 млндан ошиб кетган, ички ва ташқи савдо ривожланган. Савдогарлардан олинган солиқлар давлат хазинасига жуда катта таянч бўлган.
Шу шароитда Хо Кюи Ли янги армия тўлабгина қолмай, икки марта ғалаба қозонишга ҳам эришади. /алаба қозонган Хо Кюи Ли хукумат мансабдорларини ўрта феодалларга алмаштириб, ўз мавқеини тиклаб олиб, яна солиқни кўпайтиради. Қайта тикланган армия Те бенг Неа армиясини тор-мор этиб, ўз ерларини қайтариб олишади.
Иқтисодий қайта қуришлар натижасида мисли пуллар ўрнига қоғозли пуллар муомалагша киритилади.
Шундай қилиб XI асрларда Въетнамни йирик марказлаштирилган давлатга айлантирилди. XV асрни сиёсий ва иқтисодий ривожланишида Въетнамда феодализмнинг олтин асри деб аталади. Шаҳарлар жуда тез ўсди аҳоли сони кўпайди ички ва ташқи ривожланди маданият, маърифат, архитектура ёдгорликлари Въетнам тарихига асос солди.
|
